I. R. Asqarov, N. Х. Тo‘хтaboyev, K. G‘. G‘opirov umumiy o‘rta maktablar 7-sinf Kimyo darsligidan foydalanish uchun meтodik qo‘llanma

Ba’zi gazlarning molyar massalari va zichliklari, molyar hajmlari

Gaz	Formulasi	Molyar massasi, kgmol	Zichligi, kgm^3	Molyar hajmi, m^3
Vodorod	H2	0,002	0,09	0,0224
Kislorod	O2	0,032	1,43	0,0224
Uglerod (II)-oksid	CO	0,028	1,25	0,0224

Har qanday gazning 6,0210²³ ta zarrasi (1 moli) normal sharoitda 0,0224 m³ (22,4 l) hajmni egallaydi.

• 
  Modda hajmining V uning miqdoriga  nisbati shu moddaning molyar hajmi V_M deb ataladi:
  

Gazning molyar hajmi m³mol yoki lmol da ifodalanadi.

O‘quvchilarning ushbu mavzuda o‘zlashtirgan nazariy bilimlarini mustahkamlash uchun dars davomida quyidagi mashq va masalalarni bajarishlari maqsadga muvofiqdir.

1. 
   3,2 g oltingugurt (IV)-oksidini n.sh.da egallaydigan hajmini hisoblang. Bu miqdordagi moddada nechta molekula bo‘ladi?
   
2. 
   20C va 101,325 kPa bosimda 10 l dan olingan azot, kislorod, is gazi namunalarida molekulalar soni bir xil bo‘ladimi?
   
3. 
   3,0110²⁵ ta kislorod molekulasi n.sh.da qancha hajmni egallaydi?
   
4. 
   9 g alyuminiy sulfat kislota bilan reaksiyaga kirishib, qancha hajm vodorodni (n.sh.da) siqib chiqaradi?
   

Uyga vazifa:

1. 
   Darslikdan §18 ni o‘qish.
   
2. 
   Тayanch iboralarni izohlash.
   
3. 
   Savol va topshiriqlarni bajarish.
   
4. 
   Keyingi mavzuga tayyorgarlik ko‘rish.
   

20-DARS. KIMYOVIY REAKSIYA ТURLARI: BIRIKISH, PARCHALANISH, O‘RIN OLISH VA ALMASHINISH REAKSIYALARI.

(LABORAТORIYA ISHI №5)
Darsning maqsadi: O‘quvchilarga kimyoviy reaksiyalarni sinflash yuzasidan tushunchalar berish. Birikish, parchalanish, o‘rin olish va almashinish reaksiyalarini bir-biridan farqlay olish malakasini singdirish.
Dars quyidagi reja asosida tashkil etiladi:

1. 
   Kimyoviy reaksiyalarni sinflash.
   
2. 
   Birikish reaksiyalari.
   
3. 
   Parchalanish reaksiyalari.
   
4. 
   O‘rin olish reaksiyalari.
   
5. 
   Almashinish reaksiyalari.
   
6. 
   Endo- va ekzotermik reaksiyalar.
   

• 
  Kimyoviy reaksiyalar reaksiyaga kirishayotgan dastlabki moddalar (reagentlar) va reaksiya mahsulotlari sonining o‘zgarishi asosida hamda energiya yutilishi yoki chiqishiga qarab sinflanadi
  

1. Birikish reaksiyalarida ikki yoki undan ortiq moddadan bitta yangi modda olinadi: A + B + ... = C

2H₂ + O₂ = 2H₂O CaO + CO₂ = CaCO₃
2. Parchalanish reaksiyalarida bir moddadan bir necha yangi modda hosil bo‘ladi: C = A + B + ...

2H₂O = 2H₂ + O₂ CaCO₃ = CaO + CO₂
3. O‘rin olish reaksiyalarida oddiy modda murakkab moddaning tarkibiy qismini o‘rnini oladi, natijada yangi oddiy va murakkab moddalar hosil bo‘ladi: AB + C = AC + B

Zn + 2HCl = ZnCl₂ + H₂
4. Almashinish reaksiyalarida murakkab moddalarning tarkibiy qismlari o‘zaro o‘rin almashadi: AB + CD = AD + BC

NaOH + HCl = NaCl + H₂O
Reaksiya davomida issiqlik (energiya) chiqishi yoki yutilishiga qarab ekzotermik va endotermik reaksiyalarga farqlanadi.

• 
  Issiqlik (energiya) chiqishi bilan boradigan reaksiyalar ekzotermik (ekzo-tashqari) reaksiyalar deb ataladi.
  

Bu reaksiyalarda issiqlik effekti “+” (plyus) ishora bilan ko‘rsatiladi.

Fe + S = FeS + 96 kJ

S + O₂ = SO₂ + 297 kJ

• 
  Issiqlik (energiya) yutilishi bilan boradigan reaksiyalar endotermik (endo-ichkari) reaksiyalar deb ataladi.
  

Bu reaksiyalarda issiqlik effekti “–” (minus) ishora bilan ko‘rsatiladi.

N₂ + O₂ = 2NO – 181 kJ

3O₂ = 2O₃ – 289 kJ
Darsda o‘rganilgan tushunchalarni mustahkamlash maqsadida quyidagi mashqlarni bajarish ijobiy natija beradi:

1. 
   Quyidagi reaksiya tenglamalarini tenglang va sinflang:
   

Cu(OH)₂CO₃ = CuO + H₂O + CO₂

Zn + HCl = ZnCl₂ + H₂

P + O₂ = P₂O₅

ZnO + HCl = ZnCl₂ + H₂O

2. 
   6,4 g oltingugurt kislorodda yondirilganda n.sh.da qancha hajm sulfit angidrid hosil bo‘ladi va qancha issiqlik ajralib chiqadi?
   
3. 
   33,6 l kislorod ozonga aylanganda (3O₂ = 2O₃ –289 kJ) qancha hajm ozon hosil bo‘ladi va qancha issiqlik yutiladi?
   

Uyga vazifa:

1. 
   Darslikdan §19 ni o‘qish.
   
2. 
   Тayanch iboralalarni izohlash.
   
3. 
   Savol va topshiriqlarni bajarish.
   
4. 
   Keyingi mavzuga tayyorgarlik ko‘rish.