I qism. Fotometriya asoslari

2.3.2. Eksponometr kalkulyatorini qurish tamoyili 
Eksponometrlarning kalkulyatorlari shunday hisoblanadiki, bunda 
ob’ektning yoritilganligini va uning umumiy ravshanligini (ba’zida 
integral yoki o‘rtacha o‘lchangan deb ham nomlanadi) o‘lchashda bir xil 
javob hosil bo‘lishligi kerak. Bunda tasvirga olish amaliyotida eng ko‘p 
tez-tez uchrab turadigan ba’zi bir shartli o‘rtacha ob’ektga hisob-kitob 
qilinadi. Bunday ob’ektning aniq ta’rifi yo‘q, lekin uning ba’zi bir shartli 
xususiyatlarini aytish mumkin. 
Bu ob’ektda past va baland mahalliy ravshanliklar bo‘lganligi 
bilan, ulardan birortasi ham kadrda ustunlik qiladigan yuzani 
egallamaydi. Hamma ravshanliklar, uncha yuqori bo‘lmagan interval 
chegarasida, 
1:30—1:60 
atrofida yuza bo‘ylab ozmi-ko‘pmi 
muvozanatlashgan bo‘ladi. Bunday ob’ektda o‘zidan nur chiqaradigan 
yuqori ravshanlikli buyumlar, masalan yonuvchi yorug‘lik manbalari 
bo‘lmasligi kerak.
Ob’ekt asosan sirtlarining qaytaruvchanlik hususiyati hisobiga 
nurlanadi. Bunday ob’ektning o‘rtacha qaytarish koeffitsienti, taxminan, 
0,2 ga teng (yorqinlik darajasi 20%). Bunday yorqinlik darajasi o‘rtacha-

---

105 
kulrang rangga mos keladi. O‘rtacha ob’ektning yoritilganligi va 
umumiy ravshanlikning birxil sonli ifodasi eksponometrda fotoelement 
oldidagi xirasimon shisha zichligini tanlash bilan erishiladi. Bu shisha, 
taxminan, 20% yorug‘likni o‘tkazadi, ya’ni o‘rtacha-kulrang sirt yoki 
tasvirga olinadigan o‘rtacha ob’ekt qancha qaytarsa, shuncha o‘tkazadi. 
Shunday qilib, eksponometrning hira shishasi ikkita vazifani bajaradi: 
eksponometrga 180
o
ga yaqin qamrab olish burchagini ta’minlab 
(yoritilganlikni o‘lchash asboblari uchun majburiy), uni yoritilganlikni 
o‘lchash asbobiga aylantiradi hamda ob’ektning yoritilganligi va 
umumiy ravshanligining birxil sonli ifodasini tug‘diradi. 
Agar eksponometr kalkulyatori bo‘yicha umumiy ekspozitsiyani 
ob’ektning umumiy ravshanligi bo‘yicha emas, balki uning ixtiyoriy 
tanlangan detali ravshanligi bo‘yicha hisoblangan bo‘lsa, tanlangan 
detalning qaytarish koeffitsienti 0,2 dan qancha marta katta bo‘lsa 
hisoblashdaga xatolik ham shuncha marta katta bo‘ladi.
Umumiy ekspozitsiyaning kalkulyatsiyasiga to‘rtta kattalik kiradi: 
ob’ektning umumiy ravshanligi yoki uning yoritilganligi (bu 
kattaliklarning eksponometr shkalasida bir xil sonli ifodalanishi sharti 
bilan), ob’ektivning diafragmasi, viderjka va plenkaning yorug‘likka 
sezgirligi. Kalkulyator ishchi holatga plenkaning yorug‘likka 
sezgirligining ma’lum qiymatiga sozlash orqali keltiriladi. Bundan so‘ng 
uning ishi bitta noma’lumli tenglamani uchta ma’lum orqali mexanik 
yechishdan iborat bo‘ladi.
Kalkulyator kerakli MAHALLIY ekspozitsiyani yoki obyektning 
maxalliy ravshanligini aniqlashga mo‘ljalangan emas, demak teskari 
operatsiya – plyonkaning yorug‘lik sezuvchanligini obyektning ixtiyoriy 
tanlangan detalning ravshanligi bo‘yicha aniqlash ham g‘ayri 
qonuniydir. Biroq, olingan muvaffaqiyatli negativ asosida plyonkaning 
yorug‘lik sezgirligini hisoblashda, har doim obyektning ixtiyoriy 
tanlangan detalining ravshanligi olingan bo‘lsa, unda shu bitta plyonka 
uchun shuncha «amaliy» sezgirlikning har xil qiymatlarini hosil qilamiz, 
hamda shuncha obyektning har xil detallari ularning ravshanliklarini 
o‘lchash uchun olinadi