I psixodiagnostika ha’m eksperemental psixologiya pa’nine kirisiw joba

KLASSIFIKATSIYA

Toparlar boyinsha klassifikatsiya qilliw metodikasi birinshi ma’rte K.Goldstein (1920) ta’repinen usinilg’an bolip, keyinshelli, L.S.Vigotskiy (1934) ha’m B.G.Zeygarnik (1958) ta’repinen o’zgertilgen. Metodika uliwmalastiriw ha’m mavhumlastiriw protsessleri da’rejesin u’yreniw ushin qollaniladi. Bul arqali ta’jriybe waqtinda tapsirmani islep atirg’an sinaliwshi minez-qulqi o’zgesheliklerin, onin’ qa’telerge mu’na’sibeti ha’mde ja’rdem berilgende, olardi gu’zetiw qa’biletleri ko’rinedi.

Ta’jriybe o’tkeriw ushin ha’r tu’rli predmetlerdin’, o’simliklerdin’, haywanlardin’ ko’rinisleri su’wretlengen kartinkalar kerek boladi. Bunda su’wretlerde B.V.Zeygarnik (1958) usinis etken ren’li bezew, tu’rli uliwmalastiriw da’rejeleri ko’rsetilgen boliwi kerek. Baqsha balalarin tekseriwde (S.Ya.Rubinshteyn, 1970) kartochkalardin’ ayirimlarinan (o’lshew a’sba’plari, oqiw qurallari) paydalanbawi kerek, sebebi balalar olar haqqinda hesh qanday ko’z qarasqa iye emes. Bul metodikalardin’ basqa variantinda predmetlerdin’, o’simliklerdin’, haywanlardin’ atlari kartochkalarda jazilg’an boliwi mu’mkin. Bul (awizeki) variantin u’lkenirek balalardi (3-4-klass oqiwshilarin) tekseriwde qollaw mu’mkin.

Solay etip, metodikanin’ birinshi varianti predmetli klassifikatsiya, ekinshi variantin-awizeki klassifikatsiya, eki variant da balalardin’ uliwmalastiriw, jan’a tu’siniklerdin’ shakillantirish qa’biletin aniqlaydi.

Sinaliwshig’a to’mendegi qollanba beriledi: “Ha’zir siz tu’rli predmetler, o’simlikler, haywanlar, qorshag’an ortaliqtag’i ba’rshe na’rseler su’wretlengen kartochkalar toplamin alasiz. Siz ushin qaysi na’rse nezatqa kiriwine qarap toparlarg’a ajiratasiz”. Keyin izertlewshi bir kartochkani alip sinaliwshidan onda nezat ko’rsetilgenin soraydi. Duris juwap alg’annan keyin, oni bir ta’repke qoyadi. Keyin na’wbettegi kartochkani alip, onda nezat su’wretlengenligin de aniqlaydi. Bul ko’rinisler bir-birine qanshelli uqsaslig’i ha’m pariqlaw olardi bir toparg’a kiritiw mu’mkinligin aniqlaydi. Sinaliwshi ko’rsetpeni tu’sinip, kartochkalardi o’zi toparlarg’a ajirata baslag’aninan son’, izertlewshi ta’repinen ko’rsetilgen ja’rdem toqtatiladi. Klassifikatsiya metodina awizeki metotti qollaw ham joqaridagi siyaqli korsetpe beriledi. Bunda izertlewshi sinaliwshiga predmetlerdin belgileri ham qasiyetlerin korsetip, bir toparga kiritiw kerekligi haqqinda jol-joba bermewi kerek. Predmetli klassifikatsiya boyinsha tajiriybeler 3-toparda otkeriledi. Birinshi basqishta sinaliwshi kartochkalarni korsetpe boyinsha ajratadi. Izertlewshi izertlew qararinda sinaliwshi hareketlerin, ajratiw qasiyetleri (maselen, “shkaf”, “palto”, “velosiped”, ha’m “sportshi” kartochkalarin qaysi toparga kiritkenligi)in jazip beredi. Barliq kartochkalar toparga ajratip bolinganinan son’ ekinshi basqishqa otiledi. Bir turdegi belgilerge kore kartochkalardi ulkenirek toparga birlestiriw haqqinda sinaliwshiga qollanba beriledi. Ekinshi basqish sinaliwshi oz hareketlerin tuwrilawga kiriskeninen baslanadi. Sinaliwshi korsetilgen jardemdi qanday qabil qiliwina uqsas qatelerdi durislay aliwina itibar qaratiladi. Bul basqish en uzaq dawam etedi, sebebi bul basqishta tapsirmani orinlaw dawaminda ne ushin har bir kartochka ol yamasa bul toparga kiritilgenligi aniqlanip, barshe hareketler toliq jazip bariladi. Sinaliwshi ol yamasa kartochkani bir toparga kiritilgenligine emes, sinaliwshinin’ tusiniklerin uliwmalastiriw qabiliyeti de aniqlanadi. (“mebel”, “u’y haywanlari”, “transport” ham basqalar). Sinaliwshi ushinshi basqishta suwretler toparin birlestirip, janede kemlew toparlar qaliwi kerek ham olardi qanday da tusinik penen uliwmalastiriw kerek. Arasinda qollanbada “osimlikler”, “haywanlar”, “jansiz predmetler”, “adamlar” dep toparlar sani aniq korsetiledi.

Izertlewshi sinaliwshi tapsirmani orinlap atirgan waqitta tajiriybe qararin toliqtirip bariwi zarur.

Predmetli klassifikatsiya boyinsha tajiriybe qarari.

Izertlewshi hareketleri	Sinaliwshi hareketleri	Sinaliwshi tusinikleri

Klassifikatsiya metodikasindagi awizeki usil qollanilganda sinaliwshi aniq tusinikler, sozlerdi toparlarga ajratiw kerek. Bul jerde suwrettin tasiri joq bolip, sinaliwshi sozlerinin’ mazmunin jaqsi tusinedi atiraptag’i predmet ha’m hadiyseler haqqinda malim bilimlerge iye boladi. Sonin menen bir waqitta klassifikatsiyanin’ bul usilinda sinaliwshi predmetlerdi o’zine ma’lim toparlarg’a ajratiw qabiliyeti an’satliq penen aniqlanadi. Izertlewshi sinaliwshi menen birge izertlew natiyjelerin ba’seki qilg’anda onin’oylaw protsessleri qasiyetleri haqqinda qosimsha mag’liwmat aladi.

Joqarida ko’rsetip o’tilgen usillardan tsqari uliwmalastiruwshi geometik figuralardi klassifikatsiya qiliw metodikasi (Yu.F.Polyakov , 1954) da qollaniwi mumkin. Ta’jiriybe o’tkiziw ushin 3 belgisine; ren’ine, formasina, u’lkenligine, ko’re parqlanatug’in geometric figuralar suwretlengen 2 toplam ( har birinde 24 turli kartochka bar ) kerek boladi. Geometrik figuralardin’ birinshi toplami erkin kestesi spatinda boliwi mumkin (8-keste). Ekinshi toplamda tap sol geometrik figuralar suwretlengen bo’lek kartochkalar bolip, balag’a belgileri boyinsha toparlar ushun beriledi.

Ta’jiriybe boyinsha sinaliwshig’a u’lgi 30 sekund ko’rsetiledi ham og’an berilgen bo’lek kartochkalardi uqsas belgisine ko’re 2 toparg’a ajratiw kerekligi aytiladi. Ta’jiriybe qararinda ajratiwg’a ketken waqit, qateler xarakteri ko’rsetip o’tiledi. Ta’jiriybe protsesinde uliwmalastiriw qabiliyetin formalandiriw boyinsha u’yretiwshi sabaq elementlerinen paydalaniw mu’mkin.

Artiqshasin o’shiriw

Artiqshasin o’shiriw metodikasi uliwmalastiriw ha’m shalg’iw, za’ru’r belgini ajratiw kibi diqqat protsessleri da’rejesin u’yreniw ushin qollaniladi. Bul metodikanin’da eki tu’ri bar; predmetli ha’m so’zli.

Metodikanin’ predmetli tu’rinde qozg’atiwshi material bo’lek qag’azlarda beriliwi za’ru’r. h’ar bir qag’azda (kartochkada) 4 predmet suwretlengen(8-ilova). Suwretler aq-qara ren’li boliwi mu’mkin. Sinaliwshi to’rt predmetten, uliwma belgi boyinsha birlesiwshi 3 tu’rin tan’lawi kerek. A’dette to’mendegishe ko’rsetpe beriledi;

“Bul suwretlerge diqqat penen qaran’. Bul jerde 4 predmet suwretlengen, siz 3 predmetti birlestirip turatug’in na’rseni tawip, og’an at beriwin’iz kerek, bir predmet bul toparg’a kirmegenligi ushin oni o’shiriw kerek”. Izertlewshi birinshi tapsirmani sinaliwshi menen birge atqaradi. Son’inan ol g’arezsiz jumisqa kirisedi. Bul metodikadan balalardi ha’m u’lkenlerdi tekseriwde paydalaniw mu’mkin. Metodikanin’ awizeki varianti 11-12 jastan asqan balalar ushin qollaw mu’mkin. Ta’jiriybe o’tkiziw ushin so’zler qatari jazilg’an arnawli taza bet kerek boladi. Qollanba; “ha’r bir qatarda 5 so’zden bar, 4 so’zdi bir toparg’a kiritip, bul toparg’a at berin’, bir so’z artiqsha bolip oni o’shiriw kerek”.

Stol, stul, karovat, pol, shkaf.

Su’t, qaymaq, qatiq, su’zbe, go’sh.

Botinka, etik, baw, tufliy, tapishki.

Balta, pishqi, shege, sho’kkish, randa.

Mazali, issi, ashshi, qishqil, ashshi.

Terek, tal, daraq, arsha, shabdal.

Samolet, arba, adam, keme, velosiped.

Abror, Murat, Aziz, Asqarov, Nabiy.

Santimetr, metr, kilogramm, kilometr, millimeter.

Pal’to, plash, ko’ylek, ilgek, shalbar.

U’y, tilek, mashina, siyir, terek.

Ta’jiriybe na’tiyjeleri ta’jiriybe qararinda ko’rsetip o’tiledi (18-keste)

18-keste

Artiqshasin shig’arip taslaw metodikasi boyinsha tapsirmalardi orinlaw qarari sxemasi

Kartochka N	O’shirilgen predmet	Ajratilg’an topar (uliwmalastiriwshi s’oz)

Tuwri ha’m natuwri sheshimler menen birge sinaliwshi qollanbani qanday tu’singenligi, u’yretiwshi sabaqlar son’ o’z qatelerin durislang’anlig’i haqqinda da ko’rsetip o’tiledi. Sinaliwshinin’ tapsirmani sheshiwde o’z usilin tu’sindiriwge de itibar beriwi kerek.

Za’rur belgini ajratiw

Bul metodika oylaw qasiyetlerin, predmetlerdin’ za’ru’r belgilerin ajratiw qabiliyetin tekseriwde qollaniladi. Ajratilatug’in belgilerdi xarakterine ko’re, oylaw usili, yag’niy aniq ha’m za’ru’r oylaw u’stinligi haqqinda biliw mu’mkin. Bul metodikani 3-4 klass oqiwshilarin tekseriwde qollaw mu’mkin.

Ta’jiriybe o’tkeriw ushin arnawli taza betke jazilg’an so’zler kerek boladi. Ko’rsetpe; “har bir qatarda bir tiykarg’i so’z ha’m 5 sog’an tiyisli so’z qawsirma ishinde berilgen boladi. Bul so’zlerden qawsirma aldinda turg’an so’zge ko’plew baylanisli bolg’an eki so’zdin’astina siziw kerek”.

1. Bag’ ( terek, bag’ban, qorg’an, jer)

2. Dariya ( say boyi, baliq, baliqshi suw, suw atlari)

3. Qala ( avtomobil, ima’rat, velosiped ko’she, alaman)

4. Ambarxana ( pishenxana, ot, tam, mal, diywallar.)

5. Kitap ( Suwretler, urus, qag’az, muxabbat, shig’arma)

6. Oiyin ( shaxmat, oyinshilar, jariymalar, jaza, qag’iyda)

7. Qosiq ( dawis, o’ner, jag’imli dawis, alg’islar, qosiq)

8. Oqiw ( ko’z, shig’arma, kitap, suwret, so’z.)

9. Kubik ( Mu’yeshler, sizilma, ta’repler, tas, terek)

10. Keselxana (xana, bag’, vrach, radio, keseller)

11. Bo’liw ( klass, bo’liniwshi, qa’lem, bo’liwshi, qag’az)

12. Sport ( Medal, orkestr, jaris, utis, stadion)

Tapsirmani orinlawda sinaliwshinin’ ko’rsetpeni tu’singenligi, jol qoyg’an qa’telerine itibar qilinadi. Eger sinaliwshi tapsirmani orinlaw sha’rtlerin tu’sinbegen bolsa, izertlewshi da’slepki eki misalda tapsirmani qanday orinlaw kerekligin ko’rsetip beredi. Barliq jag’daylarda sinaliwshinin’ tapsirmani qanday orinlag’anin dodalaw za’ru’r. Ayirim diskussiya protsessinde sinaliwshi qosimsha pikirler bildiredi, qa’telerdi toliqtiradi. Sinaliwshi qa’telerdi aniq oy o’zgesheliklerin ko’rsetiwi menen, asig’isliq na’tiyjesi boliwi mu’mkin.