I psixodiagnostika ha’m eksperemental psixologiya pa’nine kirisiw joba

Tayanish tu’sinikler:

Psixikaliq rawajlaniw diagnostikasi; psixodiagnostika; eksperimental psixologiya; eksperiment (ta’jriybe); simptomatikaliq diagnoz; etiologiyaliq diagnoz; tipologiyaliq diagnoz.

1. 
   Psixodiagnostika ha’m eksperimental psixologiya predmeti ha’m waziypalari.
   

Ha’zirgi zaman psixologiyasi ha’r tu’rli usillar menen kishi a’meliy xizmetine ta’sir etiw imkaniyatina iye. Usinday usillardin’ biri, bul tu’rli da’rejedegi adamlarg’a psixologiyaliq ja’rdem ko’rsetiwden ibarat. Biraq psixologiyaliq ja’rdem ko’rsetiw ushin, aldin, olardin’ psixikaliq o’zgeriw sebeplerin ha’m og’an ta’sir qiliwshi faktorlarin aniqlaw za’ru’riyati tu’wiladi. Bunda biz psixodiagnostika pa’nine, onin’ metodlari hamde metodikalarina murajet qilamiz. O’z-o’zinen soraw tu’wiladi: “psixodiagnostka” atamasi neni an’latadi ha’m ol nelerdi u’yrenedi hamde onin’ teoriyaliq, a’meliy waziypalari nelerden ibarat?

“Psixodiagnostika” atamasi psixologiyaliq diagnoz qoyiw degen ma’nini an’latadi, shaxstin’ ruwxiy jag’dayi, toliq birar-bir ayriqsha qa’siyeti haqqinda juwmaq shig’ariw, bunda “diagnoz” shaxstin’ rawajlaniwinin’ ko’rsetkishi ha’m ta’riyplerin birgelikte dodalaw tiykarinda sinaliwshinin’ jag’dayi ha’m qa’siytleri haqqindag’i juwmaqlardan ibarat. “Psixodiagnostika” atamasi en’ birinshi Rorshaxtin’ “Psixodiagnostika” kitabinda shig’arilg’annan keyin psixiatriada qollanilg’an bolip, ol tez arada medicinadan tisqarida ha’m ken’ ko’lemde qa’liplese basladi. “Diagnoz”, yag’niy “tashxis” shaxs rawajlaniwindag’i har qanday ag’iwlarin, ha’tteki onin’ jag’day ha’m qa’siyetlerin konkret rawajlaniw da’rejesin aniqlaw demekdur.

Psixodiagnostika – bul arnawli bilimler tarawi bolip, individ toparinin’ psixologiyaliq rawajlaniw ko’rsetkishlerin, jag’day ha’m qa’siyetlerin bahalaw ushin metodikalar kompleksin islep shig’iw menen baylanisli. Psixologiya pa’ni u’yrenip atirg’an ha’r qanday protses psixodiagnostikanin’ bahalaw obyekti boliwi mu’mkin. Misali: o’z-ara sheriklik shaxslardin’ hatti-ha’reketleri ha’m qarim-qatnasinda ju’zege keletug’in, ayriqsha bir adam seziwinen baslap, quramali socialliq-psixologiyaliq processke.

Psixodiagnostika pa’ninin’ teoriyaliq waziypalari to’mendegilerden ibarat:

• 
  Psixik ko’rinisler tabiyati ha’m olardi ilimiy ta’repten printsipial bahalawdin’ imkan da’rejesin aniqlastiriw;
  
• 
  Ha’zirgi waqitta psixologiyaliq ko’rinislerdin’ mug’darin bahalaw ha’m onin’ ilimiy tiykarlang’an jag’dayin u’yreniw;
  
• 
  Psixodiagnostikaliq usil ha’m usillardin’ tiykarg’i metodologik talaplari nelerden ibarat;
  
• 
  Psixodiagnostikaliq izertlewdin’ sha’rt-sha’rayatlari, na’tiyjelerin qayta islew hamde olardi interpretatsiya qiliw usillarinin’ isenimliligi nelerden tiykarlang’an;
  
• 
  Test ha’m psixodiagnostikaliq metodlardin’ du’ziliwi ha’m ilimiyligin tekseriwdin’ tiykarg’i muolajalari nelerden ibarat.
  

Psixodiagnostika pa’ninin’ a’meliy waziypalari psixolog xizmetinin’ arnawli tarawg’a baylanisli bolip, a’meliy psixologiyaliq diagnoz qoyiw menen baylanisli. Bunda ma’sele teoriyaliq, ba’lkim psixodiagnostikaliq izertlewdi bayan etiw ha’m o’tkiziwdin’ a’meliy betlerin qamrap aladi, hamde to’mendegi waziypalardan ibarat:

• 
  Psixodiagnostqa qa’niyge sipatinda qo’yilatug’in ka’spiy talablardi aniqlastiriw;
  
• 
  Psixolog haqiyqatdan da ol yaki bul psixodiagnostikaliq metodlardi qa’niyge sipatinda na’tiyjeli o’zlestirip alg’ani haqqinda minimal a’meliy sha’rtler, yag’niy sapa sipatinda;
  
• 
  Psixodiagnostika tarawinda o’z jumisin na’tiyjeli a’melge asiriw ushin psixolog o’zinde ja’mlestiriwi sha’rt bolg’an bilim, ko’nlikpe ha’m uqipliliqlar;
  
• 
  Psixologtin’ psixodiagnostika tarawinda ta’jriybeli qa’niyge ekenligin hamde a’meliy ta’repten tayarlig’in bahalaw o’lshemlerin hamde da’sturlerin islep shig’iw.
  

Bul waziypalar kompleksli, yag’niy psixodiagnostika pa’ninin’ teoriyaliq ha’m a’meliy waziypalari bir-biri menen baylanisli. Usi tarawda jetik qa’niyge bolip jetilisiw ushin, psixolog teoriyani ha’m a’meliy psixodiagnostikanin’ tiykarlarin joqari da’rejede o’zlestirip alg’an boliwi sha’rt.

A’meliyatda individ, topardin’ psixikaliq rawajlaniw da’rejesi u’yreniledi, hamde to’mendegi waziypalardan biri a’melge asiriladi:

• 
  Birar-bir qa’siyetke ta’n rawajlaniw jag’dayin aniqlaw;
  
• 
  Rawajlaniw dinamikasin ha’m qandayda bir waqit dawaminda qayta tarbiyalaw imkaniyatin aniqlaw;
  
• 
  Ta’lim-tarbiya na’tiyjesinde, o’tkizilgen pedagogikaliq eksperiment na’tiyjesinde individ topar qulqi ha’m ruwhiyatindag’i real o’zgerislerdi gu’zetip bariw;
  
• 
  Shaxs sipatlarinin’ alding’i rawajlaniw dinamikasin ha’m nizamliqlarin dodalaw tiykarinda keleshektegi rawajlaniwin aniqlap aliw;
  
• 
  Sinaliwshi insanlar toparin rawajlaniw da’rejesi na’tiyjesine tiykarlanip keleshektegi isleri ushin da’rejelerge ajratiw;
  
• 
  Ol yaki bul tapsirmalardi orinlawina qarap individ toparlarinin’ jaramlilig’in aniqlaw, misali o’z xizmet waziypasin orinlawda ka’siplik tayarlig’in tekseriw;
  
• 
  Psixokorrektsion isler alip bariw maqsetinde individ toparinin’ socialliq normag’a mas yaki mas emesligin aniqlaw;
  
• 
  Individ yaki topardin’ keleshektegi o’mirine ja’rdem beriw maqsetinde ta’riyp islep shig’iw.
  

Joqarida sanap o’tilgen waziypalar psixodiagnostika pa’ni ushin uliwma esaplanadi. Bul waziypalardan ayirim mektepke shekemgi tarbiya orinlarinda ha’m mektep ta’liminde ha’r tu’rli jastag’i balalarg’a mas ra’wishte alip barilatug’in jumis orinlarinda ol yaki bul da’rejede sheshiledi.

Psixodiagnostika jeke ta’repten to’mendegi waziypalardi a’melge asiradi:

• 
  Bala tu’wilg’annan baslap mektep ta’lim protsesine tayarlig’i, jas da’wirlerdin’ psixologiyaliq rawajlaniw dinamikasin u’yrenedi (biliw protsesleri, intellektual qa’biletler, shaxs sipatlari hamde shaxslar-ara mu’na’sebetleri). Bunda ha’r bir balag’a arnawli psixodiagnostikaliq kartochka to’ldiriladi ha’m onin’ rawajlaniw ko’rsetkishleri har ayda yaki jilda islenip bariladi;
  
• 
  Ha’r bir balanin’ psixikaliq ha’m qulqiy rawajlaniwindag’i individual qa’biletlerin tekseriw, onin’ ortasha standart normalardan shetlesiwleri, yag’niy unamli (rawajlaniwdan aldindama), unamsiz (rawajlaniwidag’i qalaqlig’i) ta’replerin aniqlaw;
  
• 
  Balanin’ ta’lim ha’m tarbiya protsesindegi jetiskenliklerin aniqlaw maqsetinde psixologiyaliq xizmet ko’rsetiw ha’m onin’ na’tiyjesin a’meliy usinislar islep shig’iw;
  
• 
  Balani ja’nede rawajlandiriw maqsetinde onin’ talanti, uqibi ha’m individual qa’biletlerin hamde qizig’iwshiqlarin diagnozlaw hamde ilimiy tiykarlang’an psixologiyaliq ma’slehetler ha’m ka’sipke jo’neltiriw islerin alip bariw;
  
• 
  Balanin’ psixologiyaliq jag’dayi haqqinda ata-analarg’a, o’qitiwshilarg’a za’ru’rli bolg’an har ta’repleme mag’liwmatlar to’planip, balag’a mas rawishte ta’lim ha’m tarbiya metodlarin tan’law.
  

Psixodiagnostika pa’ni psixologiya tarmaqlarinan biri bolip, shaxstin’ individual-psixologiyaliq protseslerin, aqliy rawajlaniwin aniqlap o’lshew, yag’niy esaplap shig’ariwshi metodlardi u’yretiwshi pa’n.

Psixodiagnostika – shaxstin’ individual-psixologiyaliq protseslerin (aniqlap o’lshewde) ha’r tu’rli metodlar menen aniqlap o’lshesede, keyinsheli proyektiv metodlar, sorawnamalar payda boliw protsesine tiykar bolip xizmet etti. Usi menen birge psixodiagnostikanin’ rawajlaniwinda teoriyaliq jaqtan metodikalardin’ azlig’i ko’rinip qaldi. Psixodiagnostikag’a matematik-statistikaliq metodlar, korrelyatsiya hamde dodalaw, faktorli analiz payda boliwi ha’m qa’liplesiwi, psixometrik tadqiq qiliw a’meliy ta’repten ju’da u’lken o’nim berdi.

Balalardi psixodiagnostikaliq aniqlaw jas o’zgesheliklerine, ol yaki bul jas da’wri ushin jetekshi xizmet tu’rinin’ ta’sirine, individual tipologiyaliq usinisnamalardin’ rawajlaniw da’rejesine baylanisli ra’wishte ba’zi bir protseslerge iye. Bala rawajlaniwi ha’r bir jas da’wir balalar menen islesiwdin’ usillarin ha’m metodlarin, eksperimental izertlewdin’ o’z maqsetlerin ha’m waziypalarin talap etedi.

Kishi jastag’i balalardi psixodiagnostikaliq tekseriw jas psixologiyasi ha’m pedagogikaliq psixologiyanin’ tarawi esaplanadi. Aling’an na’tiyjeler ja’rdemshi xarakterge iye bolip, pedagog ta’repinen bala psixikaliq rawajlaniw protseslerin aniqlawda qollaniladi. Bunda ta’lim ha’m tarbiya da’stu’ri, tu’rli turmisliq sharayatda (xizmette, qarim-qatnasda ha’m basqalarda) shaxs minez-qulqinin’ xarakteristikalarin du’ziwde esapqa alinadi. Eksperimental izertlewden aling’an na’tiyjeler shan’araqta, baqshada, mektep ha’m basqa ja’miyet orinlarinda individual ha’m toparli ta’rbiyali-pedagogikaliq ushrasiwlar sxemasin du’ziwde paydalaniliwi mu’mkin. O’qitiwshi o’z jumisinda ha’r dayim balalar psixofiziologikaliq maselelerine dus keledi. Oni waqtinshaliq na’tiyjeleri g’ana emes (misali, sherektin’ aqirina kelip o’qiwshilardin’ o’zlestiriwi), ba’lkim ol yaki bul fizikaliq ha’m ruwhiy sipatlarin rawajlaniw erkinliklerin aytip beretug’in na’tiyjeler qiziqtiradi. Balalar baqshalarinda yaki baslang’ish mekteplerinde psixodiagnostikaliq izertlewler to’mendegi waziypalardi sheshedi: