I psixodiagnostika ha’m eksperemental psixologiya pa’nine kirisiw joba

KISHI MEKTEP JASINDAG’I OQIWSHILAR PSIXODIAGNOSTIKASININ’ O’ZINE MASLIG’I

Balalarda mektepke shig’iw waqtinda psixologik rawajlaniw da’rejesine ko’re o’zine mas qa’siyetler payda boladi. Bul qa’siyetler sonna ibarat, balalar bir-birinen intellektual aqili jag’inan pariqlanadi. Olar bir qiyli ko’rsetpe ha’m psixodiagnostik jag’dayina ha’r qiyli juwap beriwi mu’mkin. Ayrim mekteplerde kirip atrg’an balalarg’a u’lken jastag;ilar ushin mo’lshellengen psixodiagnostik testler mas keledi. Ayrim rawajlaniwi pa’s bolg’an balalarg’a baqsha jasindag’i balalar ushin mo’lshellengen testler tuwri keledi. Tiykarinan, o’z-o’zin verbal bahalaw, sirtqi ortaliqti sanali bahalaw halatindag’i testlerde bul aniq bilinedi. Sonin’ ushin kishi mektep jasindag’i balalar menen ol yaki bul psixodiagnostik testti o’tkiziwden aldin balanin’ real psixologik rawajlaniwina mas keliwshi testti tan’lap aliw kerek. 6-7 jastag’i balalardin’ mektep ta’limine tayyarlaniwina tiyisli empiric mag’liwmatlarg’a ko’re, 50 % ten 80 % ke shekem balalar ol yaki bul ta’repten baslang’ish ta’lim da’sturin o’zlestiriwge tayyar emes. Ko’p balalar mektepke shig’iwg’a tayyar bolsa da, aqili jag’inan 5-6 jas da’rejesinde rawajlang’an boladi. Eger sonday balag’a onin’ ushin quramali ha’m qizig’arsiz psixologiik testler berilse, bul testler rawajlang’an aqil, diqqat-itibar ha’m este saqlawdi talap etkenligi sebepli, olar testti orinlay almaydi. Bul intellectual qabilettin’ joqlig’i emes, shaxsiy psixologik rawajlaniw jeterli bolmag’ani sebepli kelip shig’adi.

Eger tapsirma oyin spstinda qiziqli etip berilse , test na’tiyjesi joqari boliwi mumkin. Bunday jag’daylar balalar psixodiagnostikasinda a’meliy psixoliglar ta’repinen esapqa aliniwi kerek.

3-4 klass oqiwshilari ushin qiziqli ha’m u’lkenlerge mo’lshellengen testler tuwri keliwi mumkin. Test o’tkiziwde aktivlik, ruwqiy qizig’iw joqari bolsa, na’tiyjede joqari boladi. Eger ulkenler test waqtinda sanali rawishte o’z erkin iske salip o’zin basqara alsa, kishi jastag’i mektep balalari, ha’tte o’spirim jastag’ilarda buni orinlay almaydi.

Ulken jastag’ilar ushin mo’lshellengen testlerdi kishi mektep jasindag’i balalarg’a qollawda o’zine jarasa sheklewler bar. Bul sheklewler shaxslarara mu’nasebetler, shaxs ha’m qabil etiwdi analiz qiliwg’a mo’lshellengen testlerge tiyisli. Ulken jastag’lar ushin qollanip atirg’an intellektual(aqiliy) testlerdin’ ko’shiligi so’z mantiqiy oylawdin’ rawajlaniw da’rejesin aniqlaw ushin qollaniladi. Bul qa’siyet kishi jastag’i mektep oqiwshilarinda taraqqiy etip, o’spirimlik da’wirine kelip rawajlaniwi tamamlanadi. A’milyat ha’m o’mirdegi orina ko’re, kishi jastag’i mektep oqiwshilarinda ko’rgizbeli-ha’reket ha’m ko’rgizbeli-obrizli oylaw so’z-mantiqiy oylawdan u’stin turadi. Bunnan tisqari, ulken adamlar ushin mo’lshellengen testler olardin’ o’mirlik ta’jriybesin esapqa alg’an halda duziledi. Sonin’ ushin bul testler kishi jastag’I balalarda qollang’anda a’hmiyetli jantasiw ha’m a’piwayilastiriw lazim. Bazi waqitlari kishi mektep jasindag’i balalar ushin jan’a varianttag’I testler duziwge tuwri keledi. Bul jag’dayda jan’a ma’sele tuwiladi, yag’niy bir psixologik spatti, duzilisi ma’nisi ha’r qiyli testlerdin’ na’tiyjesin salistiriw araqali aniqlaw lazim boladi. Ulken jastag’i adamlardi turli testler ja’rdeminde bahalaw, olardi salistiriwdi talap etedi ha’m ha’mme waqittada birdey na’tiyjeni bermiydi. Testlerara salistiriwdin’ na’tiyjesi o’tkiziw kofitsienti menen bahalanadi. Bunda bir testten ekinshi testke o’tiwde mumkin bolg’an qa’te ko’zde tutiladi. O’tkiziw kofitsienti bir psixologik qa’siyetin bahalaw ushin mo’lshellengen eki usil na’tiyjeleri spatinda qaraladi.

O’tkiziw kofitsienti ushin tekseriliwshilerdin’ sani jeterli da’rejede ko’p boliwi, shaxsiy ko’rsetkishler dispersiyasi bolsa ju’da kishi boliwi kerek. Misali; o’spirimler Vekslerdin’ balalar ha’m ulkenler ushin mo’lshellengen testlerden, 1-de 100% ko’rsetkish, 2-de bolsa 85% ko’rsetkish penen bahalanadi. O’tkiziw kofitsienti 1,25 ti ko’rsetedi. Bul kofitsient kishi mektep jasindag’i balalar ushin mo’lshellengen test na’tiyjesin ulken jastag’ilar ushin mo’lshellengen test na’tiyjelerine bo’linip alinadi. Aling’an 1,25 na’tiyje a’meliy psixolig ushin balalardi kishi jastag’I balalar test varianti menen tekserip, o’spirimlerdi ulken jastag’i adamlar testi menen tekseriw, bul qollanba ko’rsetkishlerin 1,25 ge bo’lip yaki ko’biytip ulken jastag’ilar testi na’tiyjesine salistiriw imkanin beredi.

Ulken jastag’ilar ushin mo’lshellengen shaxsti uyreniwshi testlerdi balalar psixodiagnostikasinda qollawdag’i shekleniwler ulken a’hmiyetke iye, sebebi ulkenlerdegi spatlar kishi balalarda, kerisinshe, kishi jastag’i balalardin’ o’zine mas qa’siyetler ulkenlerde bolmawi mumkin. Sonin’ ushin ulken jaslilar testi jeterli da’rejede validlikke iye bolmaslig’i itimali bar bolg’anlig’i sebepli, birinshi ta’repten ele baladag’I joq qa’siyetlerdi bahalaw kerek boladi. Ekinshi ta’repten olardag’i ayrim qa’siyetler bahalanbay qaliwi mumkin.

Bul jag’daydan shig’iw ushin ulken jastag’ilar testin balalr ushin qollawda onin’ psixologik o’siwin ha’m jasqa baylanisli psixologik qa’siyrtlerdi biliw lazim. Bulardi bilgen halda test na’tiyjelerin bahalaw mumkin. Balalar ha’m ulkenlerdin’ shaxsiy rawajlaniw da’rejesin salistiriw , bahalaw ju’da qiyin, ulkenler shaxsin mug’dar menen bahalawdan ko’re spat jag’inan bahalaw a’hmiyetli esaplanadi. Braq mug’dardi bahalawdin’da ayriqsha orni bar.

Usinilip atrg’an psixodiagnostik metodlar diziminen mektepke kirip atrg’an kishi jastag’i balalardin’ ha’m baslang’ish klass oqiwshilarinin’ aqliy protseslerin , shaxsiy ha’m shaxslarara munasebetlerin, olardag’i a’meliy ko’nlikpelerdi bahalaw maqsetinde paydalanadi. Bul dizim tiykarinda balalardin’ mektepke psixologik tayyarlig’in, olardin’ baslang’ish klasslarda o’zlestiriw da’rejesin bahalaw mumkin. Bunday psixodiagnostik bahalaw kompleksine to’mendegiler kiredi:

1. 
   Sirtqi-ortaliqtan uliwma mo’lshel aliw.
   
2. 
   Balalardin’ mektep ta’limine mu’nasebeti.
   
3. 
   Diqqat-itibar.
   
4. 
   Este saqlaw
   
5. 
   Oylaw.
   
6. 
   So’z.
   
7. 
   Badiiy-tasviriy qa’bilet.
   
8. 
   Mektep ta’jriybe ha’m ko’nlikpeleri.
   
9. 
   Jetiskenlikke erisiw motivleri.
   
10. 
    Shaxs qa’siyetleri
    
11. 
    Shaxslarara munasebetler.
    

Bul toplamg’a kiretug’in metodikalardan paydalanip, balanin’ mektepke tayyarlig’i yaki tayyar emesligin bahlaw ha’m rawajlaniwdan aldinda

baratirg’anlig’in aniqlaw mumkin. Bul usillar balanin’ qa’biletlerin anqlaw ha’m ol maqsetke muwapiq halda shinig’iw alip bariwg’a ja’rdem beredi. Metodikalar toplami mekteptegi bir ta’rbiyaliq islerdin’ joqarilig’i tuwri bahalaw imkanin beriw menen birge 6-7 jastan 10-11 jasqa shekem bolg’an balalardi uyreniwde qollaw mumkin bolg’an usillardi da o’z ushine aladi. Bul usillr ja’rdeminde aling’an bahalar bir g’ana standart dizimge o’tkiziledi ha’m kishi mektep jasindag’i oqiwshinin’ psixologok rawajlaniwi individual kartasina jaziladi.

Toplamg’a 3 turli tiptegi metodikalar kiritilgen.

1. 
   Bala endi mektepke kirip atirg’aninda qollanilatug’in usillar.
   
2. 
   Mektep ta’limine tayyarlig’in ha’m ruwqiy rawajlang’anlig’in bahalawshi testler.
   
3. 
   Balanin’ ruwqiy rawajlaniwin aniqlawshi testler.
   

Balalar ush tiykarg’i jo’neliste- biliw protsesleri, shaxs qa’siyetleri, shaxslarara muna’sebetler tiykarinda psixologik ta’repten uyreniledi. Eger balanin’ ruwqiy rawajlaniw da’rejesi bahalaniwi za’rur bolsa, olardin’ ha’r biri a’hmiyetki usillar menen bahalaniwi mumkin.

Bul toplamdag’i metodikalar diqqat, oylaw, este saqlaw, so’z ha’m qabil etiwdin’ rawajlaniw da’rejesin aniqlaydi. Oqiw xizmeti motivatsiasi, jetiskenlikke erisiw, doslari ha’m ulken jastag’ilar menen mu’nasebet qa’siyetlerin aniqlawg’a qaratilg’an. Psixologiyada ha’r bir biliw protseslerin uyreniwde turli na’tiyjeler aling’anlig’i sebebli metodikalardin’ minimal aniqlig’ina itibar berilgen. Birinshiden, bala ta’rbiyasina ta’sir etiwshi halatlar, ekinshiden oqitiw ha’m ta’rbiya ta’sirinde qa’liplesetug’in qa’siyetler, misali; diqqat-itibar, este saqlaw, qabil etiw, oylaw, so’z, tasavvur, jetiskenlik motivatsiyasi ha’m sol siyaqlilar missal bola aladi. Ha’r bir metodika bir ko’rsetkishti bahalaw imkanin beredi ha’m 5-10 minut waqit talap etedi. Ha’r bir balani ha’r ta’repleme tekseriw ushin 3-6 saat waqit kerek boladi. Usinis etilip atrg’an usillar ja’rdeminde balani psixodiagnostika qiliw to’mendegi waziypalar sheshimin ta’minleydi:

1. 
   Sol balani qanday rawajlanip atirg’anin aniqlaw.
   
2. 
   Baladag’i kush ha’m qabiletin o’z waqtinda aniqlaw.
   
3. 
   Oqiwdan arqada qaliw natiwri ta’rbiyanin’ sebebin aniqlaw.
   
4. 
   Keleshekte tan’laytug’in ka’sipke tayarlaniw ha’m tan’law ushin balag’a, oqitiwshig’a ha’m ata-analarg’a ilimiy tiykarlang’an usinislar beriw.
   

Bul metodikalar ja’rdeminde balani tekseriwde waqtin unemlewdin’ ja’ne bir usili jeke ta’rtipte emes, balki ruwqiy tekseriw alip bariw esaplanadi. Bul sha’rt-sharayatlar tuwrisinda ha’r bir usildan keyin jazba tastiqlar berilgen. Eger tastiqlar joq bolsa, bul usildi jeke ta’rtipte de topar sharayatinda qollaw mumkin.

Psixodiagnostik tekseriwge kirisiwden aldin to’mendegilerdi orinlaw lazim:

1. 
   Metodika teksttin diqqat penen oqip, tanisip shig’iw kerek.
   
2. 
   Tastiqlar bar bolsa oni oqiw lazim.
   
3. 
   Metodikani qollaw ushin kerekli zatlardi tayarlaw.
   
4. 
   Metodika ja’rdeminde hesh bolmasa bir balani sinew ushin teren’ tekserip, na’tiyjelerdi analiz qilip ko’riw lazim.
   

Balanin’ mektep ta’limine tayarlig’i ha’m biliw protsesleri rawajlaniw da’rejesin aniqlaw metodlari

Balalardin maishiy turmis haqqingdag’i tusiniklerin aniqlaw, qorshag’an ortaliqta mo’ljel ala biliwdi uyreniw. Balanin’ turmis haqqindag’i tusinikler baylig’ina: o’zi, jaqinlari, ag’ayinlari, atraptag’ilari, ol jasap atrg’an ortaliqtag’i adamlar, buyimlar haqqindag’i tusinikler ha’m bilimler kiredi. Bunday bilimler bala o’sken sayin artip baradi.

Turmis haqqindag’i tusinikler baylig’in analiz qiliw ushin 6-7 jastan 10-11 jasqa diyingi balalarg’a beriletug’in sorawlar 10 nan aspawi kerek. Ha’r bir jas ushin sorawlar ma’nisi jag’inan bir qiyli bolsa da, biraq a’ste aqirin quramalasip baradi. Misali: mektepke shekemgi ta’rbiya jasindag’i balag’a “ Atin’ kim?” dep soraw bersek, 1-klass oqiwshisinabul soraw basqasha beriledi; “ Atin’ ha’m familyan’ kim?” , 2-klass: “Ata-anan’nin’ ati ha’m familyasi qanday?” , 3-klass: “Ata-apan’nin’ familyasi ha’m ati qanday?” ta’rizde o’zgerip baradi. Sorawlardin’ ha’r bir jas qa’siyetlerin, sol jastag’i turmis haqqindag’i tusinikler baylig’in, usi sorawlarg’a juwap bere aliw qabiletin esapqa alip duzilgenligin joqaridag’i misallardan ko’rinip turipti. Ha’r bir jastag’i bala sol sorawlarg’a juwap bere aliwina qarap ball menen bahalanadi.

Joqaridag’i metodikadag’i juwaplar 0-1 ball menen bahalanadi. Biraq bazi waqitlar sonday jag’day boladi, balanin’ juwabin 0-1 ball menen bahalap bolmaydi, bunin’ ushin mezong’a 0,5 balldi kiritiwge tuwri keledi. Bazi waqitlari sorawlarg’a juwap beriw protsesinde bala sorawg’a bilmegeni ushin emes, bul sorawg’a juwap beriw imkanyati joq ekenligi yaki qa’lemegenligi ushin juwap bermesligi de mumkin ha’m tekseriwshi bunday jag’daydi itibarg’a aliwi kerek.