И. М. Абдуллаева, Д. T. Азимов. “Ахборот тизимлари

Молиявий ва бухгалтерия ахборот тизимларига мисоллар 
Тизим
Баѐни
Ташкилий даражаси
Дебиторнинг ҳисоби  
Фирмага тегишли пулларни
кузатиш
Операцион 
Буюртмалар 
портфелининг 
таҳлили  
Фирма 
буюртмалар 
портфелини инвестициялар 
кесмасида ишлаб чиқиш 
Билимлар
Бюджетни ҳисоблаш  Қисқа муддатли бюджетни 
тайѐрлаш 
Тактик
Фойдани режалаштириш
Фойдани 
узоқ 
муддатли 
режалаштириш
Стратегик
 
Қуйидагилар ахборот тизимининг дастлабки маълумотлари бўлади: 

ташкилотнинг стратегик режаси; 

трансакцияларни ишлаб чиқиш тизими (ТИЧТ)дан маълумотлар; 

ташқи маълумотлар.
Ташкилотнинг стратегик режаси у интилиши керак бўлган асосий 
молиявий кўрсаткичларга эга. 
Трансакцияларни ишлаб чиқиш тизими амалда тизимни барча бошқа 
вазифавий тизимлардан маълумотлар билан таъминлайди. 
Ташқи маълумотлар рақибларнинг ҳолатлари, ҳукумат фармонлари ва 
қарорлари, валюталар курси ва бошқалар ҳақидаги ахборотларни беради. 
 
6.2. Ахборот тизими тизимчаларининг таърифлари 
Бажараѐтган вазифаларига кўра молиянинг ахборот тизими қуйидаги 
тизимчалардан иборат бўлади: 

даромадлар/зарарлар ва харажатларни ҳисоблаш тизими;

аудит; 

маблағлардан фойдаланиш ва уларни бошқариш. 
Бу молиявий тизимчалар ва уларнинг чиқишлари таърифларини кўриб 
чиқамиз. 
Даромадлар/зарарлар ва харажатларни ҳисоблаш тизими. Ташкилотнинг 
кўпгина бўлимлари даромад марказлари бўлади, бу улар фойда олишга 
йўналтирилганлигини билдиради. Йирик суғурта ѐки кредит компаниясининг 
инвестицион бўлинмаси даромадларни ҳисобга олиш бўйича марказга мисол 
бўла олади. Бошқа бўлимлар компания ичидаги марказлар бўлиши мумкин ва 
ҳаммадан аввал сотишлар ѐки даромадларга йўналтирилган, масалан, 
маркетинг ѐки сотишлар бўлимлари. Бошқа бўлимлар эса харажатларни 

---

63 
ҳисобга олиш бўйича марказлар бўлиши мумкин, улар яна компаниянинг ички 
бўлинмалари бўлади, аммо бевосита даромадлар келтирмайди. Буларга ишлаб 
чиқариш ѐки илмий-тадқиқот бўлинмалари киради. Кўпгина ҳолда бу ерда 
ахборот тизимларидан тушумлар, харажатлар ва фойдани ҳисобга олиш учун 
фойдаланилади. 
Аудит. Аудит молиявий кўрсаткичларни назорат қилиш ва ўз вақтидаги 
қарорларни қабул қилиш мақсадида амалга оширилади. Ички ва ташқи бўлади.
Аудит ўз ичига молиявий ахборот тизими томонидан тайѐрланган 
молиявий ҳисобот ва маърузаларнинг аниқлигини белгилашни олади. Ички 
аудит ташкилот доирасида ишловчи жисмоний шахслар томонидан амалга 
оширилади. Масалан, корпорациянинг молиявий бўлими аудитни бажариш 
учун ходимлар жамоасидан фойдаланиши мумкин. Ташқи аудит ташқаридан, 
одатда, PrisewaterhouseCoopers, Deloitte & Touche ѐки бошқа йирик халқаро 
аудиторлик фирмалари каби аудиторлик ѐки консалтинг фирмаларидан бўлган 
гуруҳлар томонидан амалга оширилади. Компьютер тизимларидан ички ва 
ташқи аудитнинг барча жабҳаларида фойдаланилади. 
Маблағлардан фойдаланиш ва уларни бошқариш. Маблағлардан ички 
фойдаланиш ўз ичига қўшимча асбоб-ускуналарни харид қилиш, қурилмалар ва 
ускуналарни янгилаш, янги ходимларни ѐллаш, бошқа компанияларни харид 
қилиш, янги компьютер тизимларини сотиб олиш, маркетинг ва рекламага 
маблағларни кўпайтириш, хомашѐ ѐки ерни харид қилиш, янги маҳсулотларга 
инвестициялар киритиш ва тадқиқот ва тараққиѐтга маблағларни 
кўпайтиришни олади. Маблағлардан ташқи фойдаланиш, қоидага кўра, 
инвестициялар билан боғлиқ. Компаниялар кўпинча маблағларини молиявий 
ахборот воситаларидан фойдаланиш билан банк счѐтлари, акциялар, 
облигациялар, векселлар, фьючерслар, опционлар каби даромадларнинг ташқи 
манбалари, ҳорижий валютага киритади. Баъзи бир кишилар ва компаниялар 
қарз оладилар.
Молиявий башорат аввалги фаолият (масалан, сотишлар)га асосланади ва 
ишлаб чиқаришнинг бўлғуси ўсишини башорат қилади, унга мувофиқ керакли 
молиялаштириш амалга оширилади.