И. М. Абдуллаева, Д. T. Азимов. “Ахборот тизимлари

 
5.3. Бошқарув ахборот тизимлари (БАТ) 
БАТлари ташкилотнинг бошқарув поғонасига хизмат кўрсатади, улар 
менежерларга маълумотлар тайѐрлашни, ташкилотнинг жорий фаолияти 
ҳақидаги ҳисоботлар, зарурат бўлса, аввалги йилларнинг ҳисоботларини 
кўришни таъминлайди. Одатда, улар ички фаолият натижаларига эътибор 
беради. БАТ, энг аввало, бошқарув поғонасидаги режалаштириш, бошқариш ва 
қарор қабул қилиш каби вазифаларни бажаради. БАТ корхона фаолиятлари 
ҳақидаги натижаларни йиғади ва менежерларга бу ҳақида хабар беради. БАТ 
тавсифлари: 

БАТ қуйи ва бошқарув поғоналаридаги тузилмали ва яримтузилмали 
масалаларни ҳал этишга кўмаклашади, шунингдек, улар бош менежерларнинг 
штатини режалаштириш учун фойдали ҳисобланади; 

БАТ ҳисоботлар ва назорат қилишга йўналтирилган. Улар фаолиятнинг 
жорий ҳолати ҳисоб-китобини олиб боришга кўмаклашиш учун ишлаб 
чиқилган; 

мавжуд умумий маълумотлар ва маълумотлар оқимига таянади; 

нисбатан мослашувчан эмас; 

асосан ташқидан кўра ички муҳитга мўлжаланган; 

ахборотга бўлган талаблар аниқ ва мустаҳкам бўлиши керак; 

кўпинча узоқ таҳлил ва жараѐнни лойиҳалаштиришни талаб этади. 
БАТ, одатда, ҳафталик, ойлик ва йиллик натижалар билан қизиқувчи 
менежерларга хизмат кўрсатади. Бу тизимлар мослашувчан бўлмайди ва озгина 
таҳлилий имкониятларга эга. 
Бошқарувчи ахборот технологияси. Ушбу бошқарув поғонасидаги 
ахборот технологияларининг асосий мақсади ташкилотдаги қарор қабул қилиш 
билан ишловчи ходимларнинг ахборот эҳтиѐжларини қондиришдан иборат. Бу 
технологиялар бошқарув ахборот тизимлари муҳитида ишлашга ва тузилмасиз 
масалаларни (муаммоларни) ҳал этишга мўлжалланади. 
БАТга дастлабки ахборотларни ташкилотнинг турли тизим остки 
тизимлари етказиб беради ва унда ўтган, ҳозирги ва келажакдаги маълумотлар 
бўлади. Бу маълумотлар доимий ѐки бошқарув ҳисоботлари шаклига эга. 
Бошқарув назорат поғонасида қарор қабул қилиш учун ахборотлар тўлиқ 
шаклда тақдим этилиши керак, яъни маълумотларнинг ўзгариш истиқболлари, 
муаммолари келиб чиқиш сабаблари ва уларни ҳал этиш имкониятларини аниқ 

---

49 
кўриш учун тақдим этилади. Ушбу поғонада қуйидаги маълумотларни қайта 
ишлаш масалалари ҳал этилади:
1. Бошқарув объектини режалаштирилган ҳолатини баҳолаш. 
2. Режалаштирилган ҳолатдан четда қолишини баҳолаш. 
3. Четда қолиш сабабларини аниқлаш. 
4. Мавжуд билим ва ҳаракатларни таклиф қилиш. 
Бошқарувчи ахборот технологиялари турли кўриниш (шакл)даги 
ҳисоботларни яратишга қаратилган: 
Доимий ҳисоботлар маълум ўрнатилган дастур (режа) асосида у ердаги 
вақт графиги бўйича яратилади. Масалан, компания харажатларининг ойлик 
таҳлили. 
Махсус ҳисоботлар бошқарувчиларнинг сўровлари бўйича ѐки корхонада 
режалаштирилмаган вазият бўлганда тайѐрланади.
Юқорида келтирилган ва бошқа турдаги ҳисоботлар йиғинди, таққослаш 
ва фавқулод шаклидаги ҳисоботлар бўлиши мумкин.
Йиғинди ҳисоботларда маълумотлар маълум алоҳида гуруҳлар бўйича 
тартибланади, бирлаштирилади ва оралиқ, якуний натижалар алоҳида бўлимлар 
(қаторлар) шаклида тақдим этилади. Таққослаш ҳисоботларининг таркибида 
турли манбалардан олинган маълумотлар ѐки аломатлар бўйича туркумланган 
маълумотлар бўлади ва улардан таққослаш мақсадида фойдаланилади.
Фавқулоддаги ҳисоботлар фавқулодда зарур бўлган маълумотларни ўзида 
акс эттиради. 
Бошқарувга кўмаклашиш учун ишлатиладиган ҳисоботлар, айниқса, 
қолоқликларни (камчиликларни) бошқаришни амалга оширишда самара 
кўрсатади.
Қолишлар бўйича бошқарувда менежерлар оладиган маълумотлар 
таркибида энг асосийси баъзи ўрнатилган стандартлар бўйича корхонанинг 
хўжалик фаолияти қолишлари ҳолати тўғрисида бўлиши керак (масалан, 
ўрнатилган стандартлар корхонанинг режалаштирилган ҳолатида бўлиши 
мумкин). Корхона қолишлар бўйича бошқарув тамойилларидан фойдаланилса, 
унда тайѐрланадиган ҳисоботларга қуйидагича талаблар қўйилади: 
1. Қолиш бўлган ҳолатдагина ҳисоботлар тайѐрланиши керак. 
2. Ҳисоботдаги маълумотлар маълум қолиш кўрсаткичлари бўйича 
тартибланган бўлиши керак. 
3. Барча қолишлар бирга кўрсатилса, менежерлар улар орасидан 
боғлиқликларни аниқлаштириши мумкин бўлади. 
4. Ҳисоботда меъѐрдан қолишнинг аниқ фарқни миқдорида кўрсатиши 
керак.