И. М. Абдуллаева, Д. T. Азимов. “Ахборот тизимлари

5.2. Сўровларни диалогли қайта ишлаш тизимлари (СДҚИТ) 
Сўровларни қайта ишлаш диалогли тизимлари асосий ишловчи тизим 
бўлиб, у ташкилотларнинг қуйи поғонаси, ташкилот ишчиларига хизмат 
кўрсатади. Бу тизимлар хўжалик амалларини оператив бошқариш ва ҳисоб-
китобни олиб бориш, ташқи муҳит учун стандарт ҳужжатлар таѐрлаш, (ҳисоб-
китоб, тўлов харажатлар ҳужжатлари ва ҳ.к), сўровномаларни диалогли қайта 
ишлашга мўлжалланган. Тизим ечадиган масалалар фаол ва даврий хусусиятга 
эга бўлиб, улардан хўжалик жараѐнларининг ижрочилари (ишчи, омборчи, 
маъмурий каби ходимлар) фойдаланади. Шунингдек, бу масалалардаги 
ҳужжатларни шакллантриш ва узатишда аниқ алгоритмик ечими кўрсатилади. 
Хўжалик жараѐнларини бажариш натижалари маълумотлар базасига экран 
шакли орқали киритилади. Мисол тариқасида билетларни сотиш, меҳмонхона 
жойларини олдиндан эгаллаш (брон қилиш), тўлов варақаларини 
шакллантириш, ходимларнинг ҳисоботларини сақлаш каби тизимларни кўриб 
чиқиш мумкин.
Ушбу поғонада масалалар, ресурслар ва мақсадлар аввалдан аниқланган 
ва мукаммал шаклланган бўлади. Масалан, мижозга кредит бериш қарори 
маълум критерийлар ѐрдамида қуйи поғонада қабул қилинади. Ягона 
аниқланиши керак бўлган нарса: бу мижоз талабга жавоб бера оладими ѐки йўқ. 
Бошқарувнинг қуйи поғонасидаги маълумотларни қайта ишлаш 
технологияси тузилмали масалаларни ечишга мўлжалланган бўлиб, бу 
технологиядаги барча зарур кириш маълумотлари, ишлаш алгоритми ва қайта 
ишлашга керакли стандарт жараѐнлар маълум бўлади. Бу технология операцион 
поғонадаги юқори малакага эга бўлмаган ходимлар фаолиятидаги доимий 
такрорланувчи меҳнатини автоматлаштириш мақсадида қўлланилади. Шунинг 
учун ушбу поғонага ахборот технология ва тизимларининг татбиқ этилиши 
ишчи кучи самарадорлиги ошишига, кўп такрорланувчи амалларнинг 
камайишига, ишчилар сони қисқаришига олиб келади. 
Операцион фаолият поғонасида қуйидаги масалалар кўрилади:
1) корхона 
томонидан 
ишлаб 
чиқиладиган 
амаллар 
ҳақидаги 
маълумотлорни қайта ишлаш; 
2) корхона фаолияти вақтидаги даврий назорат ҳисобларини тайѐрлаш; 
3) барча жорий сўровларга жавобларни қабул қилиш ва уларни қоғоз 
ҳужжати ѐки ҳисоботи кўринишида шакллантиришга олиб келиш. 
Назорат ҳисоботига мисол: банкда нақд пулларнинг кириши ва чиқиши 
бўйича кунлик ҳисобот нақд пуллар мувозанатини назорат қилиш мақсадида 
тайѐрланади. 
Сўровга мисол: ходимлар ҳақидаги маълумотлар базасига сўров орқали 
талаб этилаѐтган лавозимга лойиқ номзодларни саралаб беришга имкон беради. 
Ушбу қайта ишлаш технологиясининг бошқа технологиялардан фарқини 
аниқлаб берувчи хусусиятлари мавжуд:
1. Маълумотларни қайта ишлаш бўйича корхонада зарур вазифаларни 
бажариш. Ҳар бир корхонада ўз фаолияти ҳақидаги маълумотларга эга бўлиш 
ва сақлаш ҳуқуқи мавжуд. Улардан корхонани назорат қилишга кўмаклашувчи 

---

47 
ва таъминловчи восита сифатида фойдаланиш мумкин. Шунинг учун ҳар бир 
корхонада маълумотларни қайта ишловчи ахборот тизими ва у маълум ахборот 
технологияси ѐрдамида ишлаб чиқилган бўлиши керак. 
2. Фақат аниқ тузилмали ва ечим алгоритмига эга масалаларни ечиш. 
3. Қайта ишлашнинг стандарт амалларини бажариш. Бу амаллар барча 
турдаги ташкилотлар томонидан бажарилади. 
4. Меҳнатнинг асосий қисмини инсоннинг минимал иштироки билан 
автомат равишда бажариш. 
5. Батафсил 
маълумотлардан 
фойдаланиш. 
Ревизия 
(текширув) 
ўтказилишини назарга олиб, корхона фаолиятини батафсил ѐзиб бориш. 
6. Воқеалар хронологияси (кетма-кетлиги)га эътибор бериш. 
7. Муаммони ҳал этишда бошқа поғона мутахассисларидан минимал 
ѐрдам талаб этиш.