И. М. Абдуллаева, Д. T. Азимов. “Ахборот тизимлари

5.3-расм. Турли AT-
ларининг ўзаро алоқаси 

---

53 
ахборот оқимлари билан чамбарчас боғлиқ бўлади. Аммо кўпинча ҚҚҚКТ 
ташкилотнинг бош ахборот тизимларидан холис бўлади. 
Одатда, ҚҚҚКТ автомат тизим бўлади ва улар марказий бошқарувдан 
холис бўлим ѐки гуруҳлар учун ишлаб чиқилади.
 
5.6. Эксперт тизимлар (ЭТ) 
Эксперт тизимлар билимларга асосланган ―Инсон-машина‖ тизимлари 
ҳисобланади. Улар ―Билим инженерияси ‖ (когнитология йўналиши ва 
когнитив тизимлар) деб номланувчи билим соҳа ва йўналишлари ҳамда қўллаш 
кўламларини 
бирлаштирган 
сунъий 
интеллект 
тизимлари 
гуруҳига 
тааллуқлидир. ЭТларнинг сунъий интеллектнинг бошқа турдаги тизимлардан 
фарқловчи асосий хусусиятлари қуйидагилар ҳисобланади: 
 бу амалай тизимлар бўлиб, улар турли муаммовий соҳалар (ишлаб 
чиқариш, тиббиѐт, ҳисоблаш техникаси, кимѐ ва ҳ.к.)даги аниқ масалаларни 
ечиш учун мўлжалланган;
 муаммовий соҳага доир мутахассис-экспертларнинг билимлари учун 
аниқ маълумотлар базаси мавжуд бўлиб, бунинг асосида масалалар ечилади ва 
қарорлар қабул қилинади; 
 масалани ечишдаги мулоҳазаларнинг барча бўғинларини эслаб қолиш 
ва ечимнинг ҳар бир қадамини тушунтириш имконияти мавжуд; 
 ЭТ тузилмасида соҳага оид функционал модуллар мавжуд; 
 сунъий интеллект тизимининг биринчи маҳсулотидан ЭТда ишлаб 
чиқариш ва улардан фойдаланиш имконияти ва ҳоказо. 
ЭТнинг асосий вазифаси мураккаб масалалар ечимини топиш ѐки уларга 
муқобил ечимлар вариантларини топиш учун тавсиялар ишлаб чиқишдан 
иборат. Шунингдек, ЭТлар фойдаланувчига ечимни қандай қилиб ва қайси 
ҳолда, қайси билимлар асосида олингани ҳақида тушунтириб ўтади. 
ЭТлар, асосан, соҳанинг ўрта билимли мутахассисларига мўлжалланган. 
Бундан ташқари бу фойдаланувчилар дастурлаш соҳасида ҳам юқори малакали 
мутахассис бўлиши шарт эмас. Шунинг учун ЭТ тузилмасида тизим ва 
фойдаланувчи ўртасида ―Дўстона‖ интерфейс кўзда тутилади. 
ЭТларнинг муҳим ҳусусиятларидан бири унинг базасида нафақат 
монографиялар, йўриқномалар, қўлланма ва дарсликлар, шунингдек, юқори 
малакали мутахасисларнинг тажриба, малака ва кўникмалари ҳам мавжуд.
Бунинг натижасида ЭТ билан фойдаланувчи ишлаш жараѐнида нафақат 
аниқ бир масалани ечади, балки ўз мутахассислик малакасини ҳам оширади. 
ЭТнинг асосий хусусиятларига тегишли соҳанинг билимларини ташкил этиш ва 
тўплаш киради. ЭТ очиқ тизим бўлиб, у доимо мураккаб масалаларни ҳал этиш 
учун билим ва малакаларни кенгайтиради.
Эксперт тизимининг асосий таркибий қисмларига билимлар базаси, 
қоидалар базаси, тавсияларни тайѐрлаш қурилмалари ва фойдаланувчи 
интерфейси киради (5.4-расм).

---

54