I. Kirish Sutemizuvchilar haqida umumiy ma’lumot II. Asosiy qism

Pakitsetlarning ochilishi
Pakitsetlar bundan 50 mln yil avval hozirgi Pokiston hududida yashagan. Tashqi ko’rinishi itlarni eslatgan. Tirnoqlar o’rnida tuyoqlari va uzun dumi bo’lgan. Pakitsetlar bilan kitlarning bog’lovchi belgi ularning quloq tuzilishi bo’lib, pakitsetlarning eshitish nog’oralari (bulla tympani) xuddi kitlarniki kabi nog’ora suyagidan hosil bo’lgan. Quloqning boshqa tuzilish mexanizmlari ham aynan kitsimonlar qulog’ining analogi hisoblanadi.

Dastlab bunday quloq tuzilishi suvda eshitishga moslashgan deb taxmin qilingan edi. Biroq keyingi tadqqotlar shuni ko’rsatdiki, pakitsetlarning qulog’i quruqlikda, havo muhitida eshitishga moslashgan ekan. Agar pakitsetlar kitsimonlarning ajdodi bo’ladigan bo’lsa, ularning suv muhitida yashashga moslashuvi bilan ushbu quloq suvda eshitishga keyinroq adaptatsiyalanib borgan. Kitsimonlar evolutsiyasi bo’yicha mutaxassis Hans Tevissenning tasdiqlashicha, pakitsetlarning tish tuzilishi ham qazilma holdagi kitlarniki bilan bir xilda bo’lgan.Sutemizuvchilarning bir qancha xususiyatlari, xususan, skeleti, muskullari, ovqat hazm qilish, nafas olish, ayirish, qon aylanish sistemasining tuzilishi sudralib yuruvchilarnikiga birmuncha o‘xshash bo‘ladi. Sutemizuvchilar terisida ham sudralib yuruvchilarnikiga o‘xshash tangachalar bo‘ladi. Ularning yungi ham tangachalardan kelib chiqqan. Bundan tashqari, tuban sutemizuvchilarning sudralib yuruvchilarga o‘xshash kloakasi bo‘ladi; ular tirik bola tug‘masdan tuxum qo‘yib ko‘payadi. Bu dalillar sutemizuvchilarning sudralib yuruvchilar bilan qarindoshligini ko‘rsatadi. Sutemizuvchilarning ajdodi bundan 200–300 ming yil ilgari yashagan qadimgi yirtqich tishli kaltakesaklar bo‘lgan (102-rasm). Olimlar skelet qoldiqlarini tekshirib, ularning oyog‘i sudralib yuruvchilarniki singari tanasining ikki yonida emas, balki tanasi ostida joylashganligini, tishlari ham ixtisoslashganligini aniqlashgan. Yirtqich tishli kaltakesaklarning sudralib yuruvchilarga o‘xshashlik belgilari ham bo‘lgan. Ular kalta oyoqlarida yo‘g‘on va uzun dumini sudrab harakatlangan. Iqlimning sovib borishi bilan sovuqqonli yirik sudralib yuruvchilar qirilib ketib, ularning o‘rnini issiqqonli sutemizuvchilar egallagan.

Didaktik adabiyotlarda, o'quv munozaralari va bahslami tashkil etishda interfaol usullardan foydalanish tavsiya etiladi. Interfaol inglizcha interact so‘zidan olingan bo‘lib, inter- hamkorlikda act — harakat qilmoq ma’nosini bildiradi. Interfaollik deganda, o'quvchining o'quvchi bilan hamkorlikda yoki kompyuter bilan muloqoti o'zaro ta’sir ko'rsatish rejimida ishlashi tushuniladi. Interfaol o'qitish — bu, avvalo, dialog tarzda o'qitish, muloqot jarayonida barcha ishtirokchilar tomonidan hamkorlikda muammolarni hal etilishidir. Interfaol o'qitishning asosiy mohiyati — o'qitish jarayonida barcha o'quvchilar bilish jarayonining faol ishtirokchisiga aylanadi, ular muhokama etilayotgan muammolarni, voqea va hodisalarning rivojini tushunadi, muammoli vaziyatlarni anglaydi, uni hal etish yo'llarini izlab, eng maqbul variantni tavsiya etadi. O'quv materialini o'rganish, muammoni hal etish bo'yicha turh variantdagi yechimni tavsiya etishga asoslangan bilish jarayonida o'quvchilaming hamkorligi har bir o'quvchiga, guruh muvaffaqiyati uchun o'z ulushini qo'shishga, ular o'rtasida fikr, axborot va tajriba almashinuviga zamin tayyorlaydi. Ushbu hamkorlik samimiy, qulay ijtimoiy psixologik, o'zaro yordam muhitida sodir bo'lganligi uchun, o'quvchilar nafaqat yangi bilimlarni o'zlashtiradilar, balki o'zining bilish faoliyatlarini rivojlantiradi, uni yuqori darajaga ko'tarib, hamkorlikka kirishishga imkon beradi. O'qitish jarayonida va interfaol usullarni qo'llash o'quvchilarning o'zaro muloqotga kirishishini tashkil etish va boshqarishni taqozo etadi, bunda o'quvchilar hamkorlikda izlanib umumiy, shu bilan bir qatorda, har bir o'quvchi uchun ahamiyatga molik bo'lgan muammoni hal etishga kirishib ular o'rtasida bir-birini tushunish, hamkorlikda ishlash va hamjihatlik vujudga keladi. Interfaol usullardan foydalanilgan darslarda bitta o'quvchining ustunlik qilishi, uning o'z fikrini o'tkazishiga yo'l qo'yilmaydi. Interfaol usullar qo'llanilganida o'quvchilar tanqidiy fikr yuritish, axborot manbalari va vaziyatni tahlil qilish, murakkab muammoli vaziyatlarni hal etish, o'rtoqlarining fikrini tahlil qilib, asoslangan xulosalar chiqarish, munozarada ishtirok etish, boshqa shaxslar bilan muloqotga kirishish ko'nikmalarini egallaydi. O'qitishning interfaol metodlarining quyidagi xususiyatlari mavjud: Insonning muhim hayotiy ehtiyoji bo'lgan muloqot o'qitish jarayonining barcha bosqichlarida qo'llaniladi. O'qitish jarayonida o'quvchilarga o'z kuchi, bilimi, iqtidorini namoyon etishga teng imkoniyatlar beriladi. O'quvchilarning kichik guruhlarda hamkorlikda ishlashida ijtimoiypsixologik jihatdan qulay muhit yaratilib, muloqotda bosqichma-bosqich va samaraii ishtirok etishga zamin tayyorlanadi.

1.«FSMU» metodi Metodning maqsadi: Mazkur metod ishtirokchilardagi umumiy fikrlardan xususiy xulosalar chiqarish, taqqoslash, qiyoslash orqali axborotni o‘zlashtirish, xulosalash, shuningdek, mustaqil ijodiy fikrlash ko‘nikmalarini shakllantirishga xizmat qiladi. Mazkur metoddan mavzuni mustahkamlashda, o‘tilgan mavzuni so‘rashda, uyga vazifa berishda hamda amaliy mashg‘ulot natijalarini tahlil etishda foydalanish tavsiya etiladi
Metodni amalga oshirish tartibi: qatnashchilarga mavzuga oid bo‘lgan yakuniy xulosa yoki g‘oya taklif etiladi; har bir ishtirokchiga FSMU metodining bosqichlari yozilgan qog‘ozlarni tarqatiladi
Ishtirokchilarning munosabatlari individual yoki guruhiy tartibda taqdimot qilinadi. FSMU tahlili qatnashchilarda kasbiy-nazariy bilimlarni amaliy mashqlar va mavjud tajribalar asosida tezroq va muvaffaqiyatli o‘zlashtirilishiga asos bo‘ladi. Namuna. Fikr: Zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanish ta’lim samaradorligini oshiradi. Topshiriq: Mazkur fikrga nisbatan munosabatingizni FSMU orqali tahlil qiling
2.“Aqliy hujum” metodi Mazkur metod biror muammo bo‘yicha ta’lim oluvchilar tomonidan bildirilgan erkin fikr va mulohazalarni to‘plab, ular orqali ma’lum bir echimga kelinadigan metoddir. “Aqliy hujum” metodining yozma va og‘zaki shakllari mavjud. Og‘zaki shaklida ta’lim beruvchi tomonidan berilgan savolga ta’lim oluvchilarning har biri o‘z fikrini og‘zaki bildiradi. Ta’lim oluvchilar o‘z javoblarini aniq va qisqa tarzda bayon etadilar. YOzma shaklda berilgan savolga ta’lim oluvchilar o‘z javoblarini qog‘oz kartochkalariga qisqa va barchaga ko‘rinarli tarzda yozadilar. Javoblar doskaga (magnitlar yordamida) yoki «pinbord» doskasiga mahkamlanadi. “Aqliy hujum” metodining yozma shaklida javoblarni ma’lum belgilar bo‘yicha guruhlab chiqish imkoniyati mavjuddir. Ushbu metod to‘g‘ri qo‘llanilganda shaxsni erkin, ijodiy fikrlashga o‘rgatishga imkon yaratiladi. “Aqliy hujum” metodidan foydalanilganda ta’lim oluvchilarning barchasini jalb etish mumkin bo‘ladi, jumladan, ta’lim oluvchilarda muloqot qilish va munozara olib borish madaniyati shakllanadi. Ularda o‘z fikrini faqat og‘zaki emas, balki yozma ravishda bayon etish mahorati, mantiqiy va tizimli fikr yuritish ko‘nikmasi rivojlanadi. Bildirilgan fikrlar baholanmasligi turli g‘oyalar shakllanishiga olib keladi. Bu metod ta’lim oluvchilarda ijodiy tafakkurni rivojlantirish uchun xizmat qiladi. “Aqliy hujum” metodi ta’lim beruvchi tomonidan qo‘yilgan maqsadga qarab amalga oshiriladi: 1. Ta’lim oluvchilarning boshlang‘ich bilimlarini aniqlash maqsad qilib qo‘yilganda, bu metod darsning mavzuga kirish qismida amalga oshiriladi. 2. Mavzuni takrorlash yoki bir mavzuni keyingi mavzu bilan bog‘lash maqsad qilib qo‘yilganda yangi mavzuga o‘tish qismida amalga oshiriladi. 3. O‘tilgan mavzuni mustahkamlash maqsad qilib qo‘yilganda mavzudan so‘ng, darsning mustahkamlash qismida amalga oshiriladi. “Aqliy hujum” metodini qo‘llashdagi asosiy qoidalar: 1. Bildirilgan fikr-g‘oyalar muhokama qilinmaydi va baholanmaydi. 2. Bildirilgan har qanday fikr-g‘oyalar, ular hatto to‘g‘ri bo‘lmasa ham inobatga olinadi. 3. Har bir ta’lim oluvchi qatnashishi shart. Quyida “Aqliy hujum” metodining tuzilmasi keltirilgan: muammoli savol beriladi; fikr va g‘oyalar eshitiladi va jamlab boriladi; fikr va g‘oyalar guruhlanadi; aniq va to‘g‘ri javob tanlab olinadi; “Aqliy hujum” metodining bosqichlari quyidagilardan iborat: 1. Ta’lim oluvchilarga savol tashlanadi va ularga shu savol bo‘yicha o‘z javoblarini (fikr, g‘oya va mulohaza) bildirishlari so‘raladi; 2. Ta’lim oluvchilar savol bo‘yicha o‘z fikr-mulohazalarini bildirishadi; 3. Ta’lim oluvchilarning fikr-g‘oyalari rangli qog‘ozlarga yoki doskaga to‘planadi; 4. Fikr-g‘oyalar ma’lum belgilar bo‘yicha guruhlanadi; 5. Yuqorida qo‘yilgan savolga aniq va to‘g‘ri javob tanlab olinadi. “Aqliy hujum” metodining afzalliklari: natijalar baholanmasligi ta’lim oluvchilarda turli fikr-g‘oyalarning shakllanishiga olib keladi; ta’lim oluvchilarning barchasi ishtirok etadi; fikr-g‘oyalar vizuallashtirilib boriladi; ta’lim oluvchilarning boshlang‘ich bilimlarini tekshirib ko‘rish imkoniyati mavjud; ta’lim oluvchilarda mavzuga qiziqish uyg‘onadi. “Aqliy hujum” metodining kamchiliklari: ta’lim beruvchi tomonidan savolni to‘g‘ri qo‘ya olmaslik; ta’lim beruvchidan yuqori darajada eshitish qobiliyatining talab etilishi.

XULOSA
Yovvoyi sutemizuvchilarning tabiatdagi ahamiyati. Sutemizuvchilar ko'plab biogeotsenozlarning tarkibiy qismidir va ularning mavjudligiga ta'sir qiladi: ular o'simlik o'tlari turlarini ma'lum darajada ushlab turadi, ko'plab o'simlik turlarining urug'lari va sporalari tarqalishiga yordam beradi, biotsenozlarda o'simlik turlarining nisbatiga ta'sir qiladi va hokazo. Sutemizuvchilarning tabiatdagi o'rni ko'p jihatdan ular bilan bog'liq. sonlarda. Shunday qilib, oz miqdordagi yovvoyi cho'chqalar bilan ular o'rmonning tiklanishiga hissa qo'shadilar (daraxtlar va butalar urug'lari tuproqqa ekilgan) va ko'p sonli tuproqni qayta-qayta "haydab", ular unib chiqishi mumkin bo'lgan hamma narsani yeyishadi.
Ko'plab sutemizuvchilar (ilik, bug'u, yovvoyi to'ng'iz, sayg'oq, mo'yna muhr, shuvoq, sincap) tijorat ahamiyatiga ega. Ularning ba'zilari XX asr boshlarida. Noyob bo'lib qoldi va bizning davrimizda ularni qazib olish ularni himoya qilish bo'yicha katta ishlarning, shu jumladan ular uchun ov qilishning to'liq taqiqlanishi tufayli mumkin bo'ldi.Sutemizuvchilar insoniyat uchun muhimdir. Ko'plab sutemizuvchilar insoniyatni go'sht va sut (masalan, sigir va echki) yoki jun (qo'y va alpakas) kabi mahsulotlar bilan ta'minlash uchun uy sharoitida bo'lishgan. Ba'zi hayvonlar xizmat yoki uy hayvonlari sifatida saqlanadi (masalan, itlar, mushuklar, ferretlar). Sutemizuvchilar ekoturizm sanoati uchun ham muhimdir. Hayvonlar bilan yoki kitlar bilan ko'rish uchun hayvonot bog'lariga yoki butun dunyoga boradigan ko'plab odamlar haqida o'ylang. Sutemizuvchilar (masalan, yarasalar) ko'pincha qishloq xo'jaligi zararkunandalari populyatsiyasini boshqaradilar. Ba'zi bir hayvonlar, masalan, kalamush va sichqonlar tibbiy va boshqa ilmiy tadqiqotlar uchun juda muhimdir, boshqa sutemizuvchilar tibbiyotda va inson tadqiqotida namuna bo'lib xizmat qilishi mumkin.
«Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da ko‘rsatilganidek intellektual barkamol, har tomonlama yetuk insonni tarbiyalab yetishtirish vazifasini muvaffaqiyatli amalga oshirish hozirgi o‘quvchi yoshlar ongida ilmiy dunyoqarashni shakllantirish bilan bevosita bog‘liq. Ilmiy dunyoqarash pedagogik nuqtai-nazardan falsafiy, ilmiy, siyosiy, huquqiy, axloqiy, iqtisodiy, estetik e´tiqodlar va tasavvurlar yig‘indisi, insonning moddiy borliq to‘g‘risidagi qarashlari majmuasidan iborat.
Bola maktab yoshiga yetganida hayvonlarning bir qancha turlarini taniydi, ular to‘g‘risida bir qancha ma´lumotlarni biladi. Boshlang‘ich sinflarda ularning bilimi ancha kengayadi. Shuning uchun umumiy o‘rta ta´lim maktablarida kasbga yo‘naltirish ishlari o‘quvchilarning kasbga oid tushunchalarini shakllantirishdan iborat bo‘lishi kerak. Bunday tushunchalar orqali o‘quvchilar ongida shakllanayotgan kasbiy motivatsiyani boshqarish mumkin. Bunday ishlar 5-9 – sinflarda olib borilishi ayni muddao bo‘ladi. Chunki, bu davrda bolalar romantik bo‘lishadi; ularning xulq-atvorida jamiyatga va atrof-muhitga nisbatan shaxsiy munosabatlari shakllana boshlaydi. Dastlab ularni kasbning mazmuni emas, balki uning jozibadorligi va jamiyatdagi mavqei ko‘proq qiziqtiradi. Shuning uchun bu davrda ularni qiziqtiradigan kasblarning mohiyatini ochib berish, u yoki bu kasbni egallash uchun zarur bo‘lgan qobiliyat va mahorat to‘g‘risida tushuncha berilishi kerak. Darslikdagi materiallar orqali o‘quvchilarga zoolog, ekolog, zootexnik, zooinjener, veterinar, vrach, parazitolog vrach, ixtiolog, agronom, entomolog, gelmintolog, fermer, asalarichi, ipakchi, seleksioner, biologiya o‘qituvchisi kabi kasblar to‘g‘risida tushuncha berish mumkin.
Men ushbu kurs ishimda o’quvchilarga zoologiya darsligidan bilim va ko’nikmalarni berishda qo’llaniladigan interfaol metodlar haqida bilimlarga ega bo’ldim.Bundan tashqari har bir mavzuni yoritishda nimadan boshlash kerak ekanligi va nima bilan yakunlash kerakligi,mavzuga oid rasm,video,slaydlarni o’z o’rnida qo’llash,o’quvchilarga chiroyli qilib yetkazib berish,dars jarayonida muammoli savollar yo’llash va ularning fikrlash qobiliyatini oshirish kerakligini yanada chuqur angladim.