I kirish. II. Asosiy qism

4.6. Archazorlarning tabiiy tiklanishini o’rganish
Boysun o’rmon xo’jaligi xududidagi, archa o’rmonzorlari, ko’p asrlar davomida ,kuchli antropogen taьsirida bo’lib, asosan yog’och va o’tin tayyorlash uchun xizmat qilgan. Ulardan tashqari, eng yaxshi mol-chorva, yaylovi bo’lib, xizmat qilgan. Aholi sonining ko’payishi, va uning oziq-ovqat maxsulotlariga bo’lgan, talabining ortib borishi, yaylovlar rolini yana oshiradi. Yaylovlarda mol tuyog’ini normaga nisbatan, bir necha marta ortib ketishi va xar yili uzoq vaqt yaylovdan foydalanish, archa fitotsenozini vayron bo’lishiga olib, kelgan va yaylov xosildorligini kamaytirib yubordi.
Bizni olib borgan ilmiy izlanishimiz shuni ko’rsatdiki, archazorlar xozirgi kunga kelib, o’zining qadimiy fitotsenozini saqlab, qolgan o’rmonlari qolgani yo’q. Ularning xammasi xar xil, o’zgarishlarga duch kelib, o’z xoliga qaytib, kelmaydigan bo’lib, qolgan. Ular tabiiy sharoitda qaytadan tiklanmaydi va tashqaridan ko’maksiz ularni tiklab bo’lmaydi. Imkoniyatidan ortiq mollarni boqish, archa o’rmonlariga xar tomonlama salbiy taьsir ko’rsatadi. Ayniqsa tog’da, juda katta o’rmon maydonlarini tashkil qiluvchi qiyalik yerlarni, ustki qismi buzilib. yemirilgan va unumdor qismi zichlangan. Imkoniyatdan ortiq mol boqish, o’t o’lanlarni yo’q bo’lib ketishiga, olib keladi. SHu jumladan, archa daraxtlarini, tabiiy ko’payishini xam yo’qotadi. SHu jumladan, bargli daraxtlarni xam chunki, ularni mollar yaxshi yeydi. Bularni xammasi yaylovlardagi mollar, isteьmol qiladigan o’tlar axvolini yomonlashtiradi. Izlanishlar shuni ko’rsatdiki, o’simlik turlari, 52-55 tadan to 8-12 tagacha kamayib ketgan, saklanib kolganlari, ichida yovvoyilari xam bor. Kaysiki, mollar o’zlari bilan olib kelganlar. O’t-o’lanlarni koplanish mikdori, 90-100 % dan, 20-30 %ga tushib kolgan. O’rmonlarning tabiiy ko’paymasligi va mayda daraxtlarni kamaytirish, archa o’rmonzorlaridagi mavjud daraxt va butalarning umrini qiskartiradi, bular o’z okibatida o’rmonlarni o’sish sharoitlarin yomonlashtiradi.
Bu sabablar bargli daraxtlarni yo’kolib, ketishiga olib keldi. Archa daraxti, ko’p yashagani va bargi igna bargli bo’lgani uchun mollardan saklanib, qolgan va xech narsa qolmagandagina mollar tomonidan isteьmol qilingan. Sanab o’tilgan sabablar, archa o’rmonzorlarini xozirgi kunda nochor axvolga tushib qolishiga, sabab bo’ldi. Xo’jalikning xamma yerida, archa o’rmonzorlari, faqatgina archadan boshqa, bargli yo’ldoshlari qolmay, 3-4 xilga yega bo’lgan, butalardan boshqa daraxt turlari kolmadi. Bular xech kanday yarus yaratmaydilar. SHuning uchun ularning xosildorligi, past darajada va tashqi muxitga qarshilik qilish qobiliyati yetarli yemas. Bu yesa suvlarni oqib ketishiga va yerlarni yemirilib, yuvilib ketishiga sabab bo’lmoqda xamda yong’in mikdorini ko’payishiga va daraxtlarni mevalarini kasallanishiga, olib kelmoqda. Bular o’z navbatida, tabiiy tiklanish qobiliyatini pasaytirmoqda va daraxtlar umrini qisqartirishga olib kelmoqda.
Archa o’rmonzorlarida o’rnatilgan, xisoblash maydonchalarida olib borilgan, o’lchovlarda zarafshon archasining urug’ ko’chatlar, o’rtacha soni 319 ta bo’ldi, yosh daraxtlarning o’rtacha soni 89 ta bo’ldi.(4.5 .Jadval).
4.5,-jadval
Zarafshon archasining urug’ ko’chatlari va yosh daraxtlarining soni.

Maydoncha №	1 ga dagi daraxtlar soni, Dona	Urug’ ko’chatlar soni, Dona	Yosh daraxtlar soni, Dona
1	610	120	61
2	680	220	82
3	1500	341	94
4	1700	405	103
5	1820	506	107
O’rtacha	1262	319	89

4.5,-jadvalda ko’rinib turganiday, Boysun o’rmon xo’jaligi xududidagi zarafshon archasining tabiiy tiklanishi qoniqarli darajada hisoblandi. Unga ko’ra 1 gektar maydonda o’rtacha 1262 dona daraxtlar soni, 319 dona urug’ko’chatlar va 89 dona yosh daraxtlar soni aniqlandi.

4.6,-jadval
Zarafshon archasi nixollarining sifat ko’rsatkichlari.

Maydoncha № va ekspozi-tsiyasi	1 ga da nixollar soni, dona	shuning ichida
		sog’lom		nimjon		shikaslangan			novut bulgan
		dona	%	dona	%		dona	%		dona	%
1/ SHarq	506	431	85,2	11	2,2		40	7,9		24	4,7
2/SHimoli	341	248	72,7	7	2,0		35	10,3		51	15,0
3/Janubiy	120	112	93,3	-	-		5	4,2		3	2,5

4.6,-jadvalda ko’rinib turibdiku, zarafshon archasini sifat ko’rsatgichlari, xar xil ekspozitsiyalarda xar xil aniqlangan. 1 gektardagi eng ko’p nixollar soni sharq ekspozittsiyasida (506 dona) bo’lsa, eng kami janubiy ekspozittsiyada kuzatildi. (120 dona)

4.5,-rasmda ko’rinib turgan tajriba maydonchasidagi katta archa daraxtlarining soni oshib, ularning to’liqligi, yuqorilagan sari urug’ko’chatlar va yosh archalar soni ko’paygani aniqlandi. Archalarning tabiiy ko’payishi, janubiy tik qiyaliklarda kam ekanligi aniqlandi. Boysun o’rmon xo’jaligi yerlarida mol boqish yo’lga to’g’ri qo’yilmagan va bir gektarga mo’ljallangan normadan ortiq mol boqish natijasida unib chiqqan ayrim yosh nixollar va yosh daraxtlar nimjon, shikastlangan va nobut bo’lgan. Tabiiy omillarning nixollar va yosh daraxtlarning ko’rnishiga ta’siri, xech qanday qonuniyatlarga to’g’ri kelmaydi.