I қисм. Машинасозлик технологияси асослари I боб. Машиналарни ишлаб чиқариш

4.2-мисол. 4.5-расмда кўрсатилган тишли узатма корпусининг ажратилган қисм деталларини чизиқли ўлчамларининг А₀ тирқиши 1,0 дан 1,75 гача чегарада таъминлаш учун зарур бўлган допускларни ва чекли четга чиқишларни аниқланг.
Чизиқли ўлчамлар:
А₁қ140 мм; А₂қ5 мм; А₃қ101 мм; А₄қ50 мм; А₅қ5 мм.
Ечими: Ўлчам занжирининг (расм 4.5, б) беркитувчи звеносининг ўлчами А₀ қ 1^Қ0,75 мм, ТА₀ қ0,75 мм, EJA₀қ0, ESA₀қҚ0,75 мм, Е_сА₀қҚ0,375 мм параметрли тирқиш ҳисобланади.
Ўртача допускнинг катталиги (4.12) формулага асосан:
Т_срқ0,75 / (6-1) қ0,15 мм.
Ушбу ўртача допускнинг катталиги кўрилаётган механизм деталининг ўлчамларига, тахминан IT11 квалитет бўйича аниқлик допускига тўғри келади ва уларни ишлаб чиқаришни таъминлаш технологик жиҳатдан деярли қийинчилик туғдирмайди. Шунинг учун ўлчам занжирининг барча звенолари ўлчамларига h11 ва H11 допускини танланади, яъни А₁ қ140_-0,25 мм, А₂ қ5_-0,075 мм, А₃ қ101^Қ0,22 мм, А₄қ50^Қ0,16 мм, А₅ қ 5_-0,075 мм.
(4.2) формула орқали текширилганда, ₀ нинг қийматлари белгиланган тирқиш А₀қ0,75 мм дан катта эканлиги маълум бўлди, яъни ₀қ0,25Қ0,075Қ0,22Қ0,16Қ0,075 қ 0,78 мм. Демак, ₀ ни А₀ дан кичик ёки тенглаштириш учун IT11 квалитетдан аниқроқ ишлов берилиши зарур бўлган ўлчам занжирларининг звенолари ичидан ростлаш звеносини танлаш керак.Ростлаш ўлчами учун А₁ қ 140 мм бўлган звено танланади. Чунки бу ўлчамни бошқариш ва уни ўлчаш унча қийинчилик туғдирмайди, допускнинг қиймати бошқа ўлчамлар допускидан катта ва уни камайтириш осонроқ.
Ростлаш звеносининг (А₁) допуски (4.11) формула орқали топилади:
ТА₁ қ 0,75 –( 0,075 Қ 0,22 Қ 0,16 Қ 0,075) қ 0,22 мм.
ТА₁ допуск майдони ўртасининг координатаси:

А_i - ростлаш звенонинг чекли четга чиқишлари:
ESA_i қ -0,11Қ0,22/2 қ 0; EJA_i қ -0,11 - 0,22/2 қ -0,22 мм.
Ростлаш звенонинг ўлчами А_i қ140_-0,22 мм.
Текшириш: (4.1) формулага асосан:
А₀^max қ (А₃^max Қ А₄^max )-(A₁^min Қ А₂^min Қ А₅^min) қ (101.22Қ50.16)-
-(139,78Қ4,925Қ4,925)қ1,75 мм;
А₀^min қ (А₃^min ҚА₄^min)–( А₁^max Қ А₂^max Қ A₅)қ(101Қ50)–(140Қ5Қ5) қ 1,0 мм.
Демак, ҳисоблаш тўғри бажарилган.
Детал ва йиғма бирликларнинг тўла ўзаро алмашинувчанлигини таъминловчи максимум ва минимумга ҳисоблаш усулининг асосий афзалликлари қуйидагилардан иборат:
а) соддалиги, маҳсулотни йиғишда юқори унумдорлилиги ва тежамкорлилиги;
б) юқори малакали ишчиларни талаб этмаслик;
в) деталларни ва йиғма бирликларни ишлаб чиқариш корхоналарини махсуслаштириш ва кооперациялаш имкониятининг мавжудлиги;
г) машиналарни таъмирлаш учун сарфланадиган вақтни камайтириш ва ейилган деталларнинг ўрнига янгиларини бевосита созламасдан ва ростламасдан алмаштириш орқали таъмирлаш жараёнини соддаллаштириш.
Максимум ва минимумга ҳисоблаш усулининг энг катта камчилиги ташкил этувчи звеноларнинг сонига пропорционал равишда уларнинг допуск майдонларининг ҳам кичиклашишидир. Ўлчам занжири звеноларининг сони кўпайиши билан уларнинг ўлчам допусклари майдони жуда ҳам камайиб, кўп ҳолларда иқтисодий жиҳатдан қўйилган талабни бажариш имконияти бўлмайди.
Ҳақиқатдан ҳам йиғишда ёки механик ишлов беришда барча кўпаювчи ўлчамларнинг юқориги четга чиқишлари билан камаювчи ўлчамларнинг қуйи четга чиқишларини (ёки бунинг аксини) келтириб тайёрлаш эҳтимоллиги амалда камдир. Н.А. Борадачевнинг ҳисоблашича, ташкил этувчи звеноларнинг ўлчамларини тенг эҳтимоллик назариясига асосан олинади десак, унда звеноли занжирнинг максимум ва минимумга ўлчамлари бир-бирига тўғри келиши учун, агар корхона ҳар куни 1 млн. комплект ишлаб чиқарганда ҳам 10000-15000 йил керак бўлар экан.
Максимум ва минимумга ҳисоблаш усули қисқа ўлчамли занжирлар, яъни икки-учта ташкил этувчи звеноли ўлчам занжирлари учун қўлланилади.
Технологик ўлчам занжирлари технологик базаларни алмаштириладиган ҳолатларда ўлчам ва допускларни ҳисоблашга боғлиқ бўлган ишлов бериш қўйимларини ва шу кабиларни ҳисоблашда ташкил этувчи звеноларнинг икки-учта сони билан кифояланади ҳолос ва уларни, одатда, максимум ва минимумга ҳисобланади.