I қисм. Машинасозлик технологияси асослари I боб. Машиналарни ишлаб чиқариш

Технологик ўлчам занжири ишлов бериш ёки йиғиш операциясини бажаришда, дастгоҳни созлашда ёки операциялараро ўлчамлар ёки қўйимларни ҳисоблашда буюмнинг сиртлари орасидаги масофани аниқлайди (4.1-расм, д).
Ўлчам занжирининг таркибига кирувчи ўлчамлар звенолар деб аталади. Агар масалани қўйишда ўлчам занжирининг звеноси дастлаб иштирок этса, бошланғич звено деб ёки у масаланинг ечилиши натижасида олинса, беркитувчи звено деб аталади. Қолган звенолар ташкил этувчи звенолар деб аталади.
Ўлчам занжирининг бошланғич звеноси ташкил этувчи звенолар ўлчамларининг аниқлигига таъсир кўрсатади. Бошланғич звенога нисбатан ташкил этувчи звеноларнинг допуски ва чекли четга чиқишлари аниқланади.
Пазнинг ўлчами А₂ ни ва шпонка ўлчами А₁ ни (4.1-расм, б) ва валнинг диаметри А₁ ни ва тешик А₂ ни (4.1-расм, в) аниқлашда бошланғич (беркитувчи) звено деб ҳисобланган, конструктив жиҳатдан зарур бўлган тирқишларнинг А₀ катталигини таъминлаш заруриятидан келиб чиқилади.
Одатда, беркитувчи (бошланғич) звенонинг ўлчами деталнинг чизмасида кўрсатилмайди. Йиғиш ўлчам занжирларида тўғри ёки бурчак ўлчамлари беркитувчи звено бўлиши мумкин ва уларни техник шартларда кўрсатиб ўтилади.

Ў

4.2-расм. Ясси ылчам занжирини чизи=ли ылчам занжирига келтириш
лчам занжирининг ташкил этувчи звеноси ўсиб бориши билан беркитувчи звено ҳам ўсиб борса, бундай ташкил этувчи звенони ўсиб борувчи звено деб аталади ва белги билан белгиланади. Ташкил этувчи звенонинг ўсиб бориши билан беркитувчи звено камайиб борса, бундай ташкил этувчи звенони камаювчи звено деб аталади ва билан белгиланади.

Ўлчамларнинг жойлашишига қараб ўлчам занжирлари қуйидагиларга бўлинади: чизиқли ўлчам занжирлари, бурчакли ўлчам занжирлари, ясси ўлчам занжирлари, фазовий ўлчам занжирлари (фазовий бўлмаган текисликларда звенолар жойлашган). 4.2-расмда ясси ўлчам занжирлари келтирилган.