I қисм. Машинасозлик технологияси асослари I боб. Машиналарни ишлаб чиқариш

2.4. Заготовкалар ўлчамларининг умумий ёйилишининг ташкил этувчилари
Ўлчамларнинг ишлов бериш турларига боғлиқ бўлган ёйилиши. Маълум бир жиҳозда амалга ошириладиган ишлов беришнинг ҳар бир тури ёйилиш майдони _м билан характерланадиган ўлчамларнинг ёйилиши ўзига хос бўлган қийматига эга. Бироқ ушбу ишлов бериш турининг ўзида ҳам _м нинг қиймати дастгоҳларнинг конструкциясига, уларнинг ўлчамига (туркуморазмерига) ва унинг ҳолатига (яъни унинг аниқлигига ва бикирлигига) қараб ўзгаради. Дастгоҳлар конструкцияларининг такомиллашиши ва уларнинг янги ўлчамли туркумларининг пайдо бўлиши ишлов беришнинг у

2.12-расм. Кесувчи асбобнинг ейилиши (а) ва ишлов берилган заготовкалар ылчамларининг оний ёйилиш майдонининг ызгариши (б)

шбу туридаги ўлчамларнинг ёйилиши тўғрисидаги тасаввурларни қайта кўриб чиқишни тақозо этади.
Ишлов бериш турига боғлиқ бўлган ўлчамларнинг ёйилиши доимий бўлмайди ва партиядаги заготовкаларга ишлов бериш жараёнида кесувчи асбобнинг ейилишига боғлиқ равишда ўзгаради. Партиядаги заготовкаларга ишлов бериш жараёнининг бошида ва охирида ўлчамларнинг ёйилиш майдони _м^бош ва _м ^ох партия ўртасида ёйилиш майдонига _м^о нисбатан катта бўлади (2.12-расм).
Ўрнатиш хатолигига боғлиқ бўлган ўлчамларнинг ёйилиши. Автоматик равишда ўлчам олиш усули билан ишлов бериш учун заготовкани дастгоҳга ўрнатишда ўлчамнинг эришиладиган аниқлиги заготовканинг ўлчов базасининг кесувчи асбобга нисбатан ҳолатига боғлиқ. Заготовка ўлчов базаси ҳолатининг ўзгариши ўлчамлар ёйилишини _y келтириб чиқарадиган ўрнатиш хатолигининг _y пайдо бўлишига с
2.13-расм Базалаш хатолиги
_ * _б нинг келиб чи=иши
абаб бўлади. _y қиймати базалаш _бқ_б, маҳкамлаш _махқ_мах ва мослама хатоликлари йиғиндисидан иборат бўлади.

Базалаш хатолиги. Заготовкани мосламага ўрнатишнинг айрим ҳолларида ўлчов базалари (А текислик) билан технологик (В текислик) базаларнинг (2.13-расм, а) мос тушмаганлиги муносабати билан ёки заготовканинг таянч сиртлари ва мосламаларини ўрнатиш элементлари ўзига хос шаклларига (2.13-расм, б) боғлиқ бўлган базалаш хатоликларини келтириб чиқаради (2.13-расм).

Маҳкамлаш хатолиги. Заготовкани мосламада маҳкамлашнинг кўп ҳолларида заготовканинг силжиши содир бўлади (мосламадан сиқиб чиқариш). Натижада заготовканинг базавий сирти билан мосламанинг ўрнатиш сиртлари орасида тирқиш S пайдо бўлади (2.14-расм).

2.14-расм. Фрезалашда (а) ва токарлик ишлов беришда (б) мащкамлаш хатолиги _мах*S_мах

Заготовкани мосламада маҳкамлаш натижасида силжишининг ўзгариши а ўлчамни, кўпинча тажриба ўтказиш йўли билан аниқланадиган ёйилиш майдони _з бўйича ёйиб юборади. Маҳкамлаш хатолиги _махқ_мах мосламанинг қисиш қурилмасининг конструкцияси ва ҳолатига ҳамда қисиш кучининг йўналишига боғлиқ. Заготовкани мосламадан сиқиб чиқариш билан боғлиқ бўлган маҳкамлашнинг энг кичик хатолигига қисиш кучининг йўналиши технологик ўрнатиш базасига нисбатан перпендикуляр бўлган ҳолатда эришиш мумкин.

Мосламанинг хатолиги. Заготовкани мосламага ўрнатилганда ва маҳкамланганда, унинг асбобга нисбатан нотўғри ҳолатда жойлашиб қолишига мосламани тайёрлаш ва йиғиш жараёнида ҳосил бўлган хатоликларнинг мавжудлиги (масалан, мосламанинг ўрнатувчи элементларининг ва бўлувчи қурилмаларининг хатоликлари), мосламанинг ейилиши ва уни дастгоҳга ўрнатишдаги хатоликлар сабаб бўлади.

Турли мосламаларда юқорида келтирилган хатоликлар тасодифий қийматлар сифатида йиғилиб мосламанинг умумий хатолигини ташкил этади ва унинг қиймати 0,005-0,02 мм оралиғида бўлиши мумкин.
Ўрнатишнинг умумий хатолиги _y юқорида санаб ўтилган барча хатоликларни ташкил этувчиларидан йиғилади ва тасодифий хатоликларни қўшиш қоидасига асосан қуйидаги формула орқали аниқланади:
(2.20)