I ham dam ov, Z. Bobom uradov, E. Hamdamova

1. 
Quruqlik  biomassasi. 
Quruqlik  yuzasining  turli  hududlarida  bio- 
massa  miqdori  bir  xil  emas.  Turli  o'simliklar  hosil  qiladigan  biomassa 
miqdori  va  uning  sifati  bir  xil  emas.  Bu  biomassa  miqdori  gektariga  42— 
137  sentnem i tashkil etadi.
L.V.Rodin  va  N.N.Bazilevich  (1965)lar  Rossiya  Federatsiyasining  har 
xil  0 ‘simlik  mintaqalardagi  biomassa  miqdorini  o'rganishi  bu  mintaqalari 
orasida eng  ko‘p  biomassani  o'rm onlar to'plashini  ta’kidlaydilar  ( 1-jadval).

---

Asosiy  o'simlik  fitotsenozlaridagi  biomassa  miqdori  va  tarkibi,  ga/s 
(L.V.Rodin  va  N.N.Bazilevich  bo'yicha,  1965)
1-jadval
Organik moddalar
Kul elementlari va azot
t/r
0 ‘simliklar guruhi
U
m
u
m
iy
 
bi
om
ass
asi
Il
d
iz
la
r 
bio
m
ass
asi
H
ar
 
yi
lg
i 
to
‘p
la
n
is
h
i
H
ar
 
yi
lg
i 
xa
zo
n 
m
iq
d
o
ri
B
io
m
a
ss
ad
a
H
ar
 
yi
li 
o
‘z
- 
la
sh
ti
ri
la
d
ig
an
X
az
o
n
la
r 
bi
la
n 
h
a
r 
yi
li 
ye
rg
a 
q
ay
ta
d
ig
a
ni
0
‘zlash
tir
ila
dig
an
i 
va 
ye
rg
a 
q
ay
ta
rila
d
ig
a
n
i 
o
ra
si
d
ag
i 
fa
rq
1
Janubiy Tayga 
qarag‘aylari
2800
636
51
47
18,8 0,85
0,58
-0,27
2
Janubiy Tayga 
qarag'ayzorlari
3300
735
85
55
27,0 1,55
1,20
-0,35
3
Sfagnum
botqoqliklari
370
40
25
25
6,1
1,09
73,0
-0,36
4
Emanzorlar
4000
900
65
65
58,0 8,40
2,55
-0,85
5 ,  Oq  qayinzorlar
2000
505
70
70
21,0 3,80
2,90
-0,90
6
Dasht  o'tloqlari
250
170
137
137
4,8 6,82
6,82
0,0
7
Qo'riq  dashtlar
100
85
42
42
3,5
1,61
1,61
0,0
Markaziy  Osiyo  cho‘l  mintaqasidagi  biomassaning  umumiy  zaxirasi 
50—60  ga/s  ni  tashkil  etadi.  Qorasaksovulzorlarda  yog'ingarchiük  ko‘p 
bo'lgan  yillari  esa bu  ko'rsatkich bir yilda  10 ga/s ga  boradi.
Qutblardan  ekvatorga  borgan  sari  biomassa  miqdori  va  organizmlar 
turlarining  soni  ortib  boradi.  Ayniqsa,  tropik  iqlim  sharoitida  o‘simliklar 
turlari  juda  ko‘p  bo'ladi.  Zieh  va  bir  necha  yaruslarda  o ‘sadi.  Hayvonlar 
ham  har  xil  yaruslarda  joylashadi.  Ekvator  biogeotsenozlarida  hayot  zich- 
ügi  juda  yuqori  boMadi.  Organizmlar  o‘rtasida  yashash  joyi,  oziq-ovqat, 
yorug‘lik,  kislorod  uchun  raqobat  kuchli  boiadi.  Qutblarda  buning  aksini 
ko‘ramiz.  Odamning  ta’sirida  biomassa  hosil  bo‘ladigan  maydonlar  keskin 
o‘zgarishi  mumkin.  Shuning  uchun  ham  sanoat  va  qishloq  xo'jaligi 
maqsadlarida  tabiiy  resurslardan  oqilona  foydalanish  lozim.  Quruqlik 
yuzasining  asosiy  qismini  tuproq  biogeotsenozlari  egallaydi.  Tuproqda  or­
ganizmlar  zieh  joylashgan.  Masalan:  bir  tonna  qora  tuproqda  mikroor- 
ganizmlarning  soni  25x10  ga  yetishi  mumkin  yoki  1  gektar  tuproqda
2,5  min  ga  yaqin  yomg'ir chuvalchangi  yashashi  mumkin.  Tuproqda  gazlar 
almashinishi  ham  tinmasdan  davom  etib  turadi.  Havo  tarkibidagi  kislorod 
o'simliklarga  yutiladi va  kimyoviy birikmalar tarkibiga  kiradi.  Azot  esa azot

---

to'plovchi  bakteriyalar  tomonidan  o'zlashtiriladi.  Tuproqdagi  anaerob 
holda  yashovchi  Clostridium  Pasterianum va  Clostridium  avlodiga  kiruvchi 
boshqa  bakteriyalar  atmosfera  azotini  o'zlashtirish  xususiyatga  ega  (Vino- 
gradskiy,  1993).
Aerob  holda  yashovchi  Azotabakteriya  (Beberik,  1901)  qulay  sharoi- 
tida  hosil  bilan  chiqib  ketgan  azotning  bir qismini o ‘zi  to'plagan  azot  bilan 
qoplaydi.  Azotobakteriyalar  uchun  tuproq  muhiti  pH  — 6  va  undan  yuqori 
bo‘lishi  lozim.  O'zbekiston  tuproqlarida  azotobakteriyalar  faoliyati  ancha 
yuqori  bo‘lib,  ular  gektariga  o ‘rtacha  hisobda  25—30  kg  sof  azot 
to'playdilar.  Azotobakter  bilan  ekinlar  urugini  ishlash  g‘alla  ekinlar  ho- 
silini  20—30,  qand  lavlagi  hosilini  esa  20—25  %ga  oshiradi.
Tuproqda  aerob  erkin  yashaydigan  oltingugurt,  oligonitrofil  bakteriya­
lar va  ayrim  suvo'tlari  ham  atmosfera  azotini  o'zlashtirish  xususiyatiga  ega, 
biroq  ularning  salmog'i juda  kam.
Erkin  holda  yashovchi  bakteriyalar  bilan  birgalikda  ekinlarni  biologik 
azot  bilan  ta ’minlashda  dukkakli  o ‘simliklar  ildizida  simbioz  holida  ya­
shovchi  tuganak  bakteriyalarning  ham  ahamiyati  katta.  Dukkakli  ekinlar 
havo 
azotini 
Rizobium  avlodiga 
kiruvchi  bakteriyalar  yordamida 
o‘zlashtirib  mavsum  davomida  m a’lum  miqdorda  azot  to‘playdi.  Chunon- 
chi,  beda  2—3  yil  davomida  gektariga  250—400  kg  azot  to'playdi,  no'xat 
har yili sharoitga  qarab gektariga  50—75  kg  biologik azot  to'playdi.
Biologik  azotni  o'zlashtirish  fotosintez  jarayoni  bilan  bog‘liq  bo‘lib, 
o‘simlik  havo  azotini  ko'proq  o‘zlashtirsa,  unda  kuzatiladigan  fotosintez ja­
rayoni shuncha  faollashadi,  demak,  biomassa hosil boiish imkoniyati oshadi.
Havo  tarkibidagi  azotni  biologik  usulda  o'zlashtirish  atrof-muhitni, 
sizot  suvlarni,  suv  havzalarini  nitratlar  bilan  ifloslanishining  oldini  oladi. 
Ekologik  muammolami  ijobiy  hal  qilishga  yordam  beradi.  Kunduzi  tuproq 
qiziganda undan  karbonat  angidrid,  vodorod sulfid,  ammiak ajraladi.
Shunday  qilib,  tuproq  biogen  usulda  hosil  boiadi.  Tuproq  anorganik 
va  organik  moddalardan  hamda  tirik  organizmlardan  tashkil  topgan.  Bios- 
feradan  tashqarida  tuproqning  hosil  bo'Iishi  mumkin  emas.  Tuproq  tirik 
organizmlaming  yashash  muhiti  bo'lib,  undan  o'simliklar  o'ziga  xos  oziq 
moddalar  bilan  suvni  oladi.  Tuproqda  kechadigan jarayonlar  moddalaming 
biosferada  aylanishining  tarkibiy  qismini  tashkil  etadi.  Odamning  xo'jalik 
faoliyati  ko'pincha  tuproq  tarkibining  tobora  o'zgarib  borishiga  undagi 
mikroorganizmlaming  nobud  bo'lishiga  ohb  kelishi  mumkin.  Shuning 
uchun  ham tuproqdan  doimo  oqilona  foydalanish  zarur.