I ham dam ov, Z. Bobom uradov, E. Hamdamova

6.  Tabiatdagi  mavsumiy o ‘zgarishlar
Tabiatning  eng  ajoyib  xususiyatlaridan  biri  uning  mavsumiy  o'zgarib
-  turishidadir.  Yil  davomida  harorat,  namlik  va  boshqa  xil  ekologik  omillar 
davriy 
0
‘zgaruvchanlikka  egadir.  Abiotik,  ekologik  om illaming  mavsumiy 
o ‘zgarishlari  o ‘z  navbatida  tirik  organizmlar  hayot  faoüyatiga  katta  ta ’sir 
ko'rsatadi.  H ar  xil  regionlarda  hayot  uchun  qulay  davr  turlicha  bo'ladi. 
H aroratning 
pasayishi, 
vegetatsion 
davming 
tugallanishi 
natijasida 
ko'pchilik o'simliklarda  m oddalar almashinishi  susayadi,  o'sim liklar Ь агЦ т  
to'kadi.  Qishki  tinim   davri  hasharotlarda,  suvda  ham   quruqlikda  ya-

---

shovchilarda,  sudralib  yuruvchilarda  va  boshqa  hayvonlarda  kuzatiladi. 
K o'pgina qushlar issiq  mamlakatlarga  migratsiya  qiladi.
O'simlik  va  hayvonlaming  o'sishi  va  rivojlanishi  kun  uzunligiga 
bogiiqdir.  Bu  hodisa 
fotoperiodizm
  deyiladi.  Fototoperiodizm  —  tirik  or- 
ganizmlardagi  fiziologik  jarayonlar  faolligining  yorug*  kun  uzunligiga 
bogiiqligidir.  Fotoperiodizm  o'simliklardagi  fotosintez  jarayoniga  ham  
bogiiq.  Kun  uzunligining  o ‘zgarishi  yil  davomida  haroratning  o ‘zgarishiga 
ham  bog'liq,  shu  tufayli  kun  uzunligi  mavsumiy  o'zgarishlar  belgi  omili 
b o iib   xizmat  qiladi.  K un  uzunligiga  javob  reaksiyasiga  qarab,  o ‘simhklar 
uzun  kun,  qisqa  kun
  va 
neytral
  o'simliklarga  boiinadi. 
Neytral 
o'sim liklaming  gullashi  kun  uzunligiga bog‘liq  emas.
Kun  uzunligi  hayvonlaming  o'sishi  va  rivojlanishiga  ham  katta  ta ’sir 
ko‘rsatadi.  M asalan,  bizda  ko‘p  boqiladigan  ipak  qurti  qisqa  kunda  yaxshi 
rivojlanadi.  Fotoperiodizm  qushlaming,  sut  emzuvchilaming  va  boshqa 
hayvonlaming  urchish  davriga,  ulam ing  embrional  rivojlanishiga,  tul- 
lashiga,  migratsiyasiga,  qishki  uyquga  ketishiga  katta  ta ’sir  ko'rsatadi. 
Odam  o ‘simlik  va  hayvonlarda  fotoperiodizm  qonuniyatlarini  o'rganib  uni 
o ‘zining  amaliy  maqsadlarida  keng  foydalanmoqda.  Issiqxonalarda  sab- 
zavot  va  gullami  yil  davomida  o'stirish  keng  yo ig a  qo'yilgan.  Parranda- 
chilik  fabrikalarida tovuqlar tuxumdorligining  oshirilishi  shularga  misoldir.
Bioritm.
  Fotoperiodizm  asosida  o'simlik  va  hayvonlarda  evolutsiya 
davomida  maxsus  davriy takrorlanib  tum vchi  biologik  ritmlar  paydo  bo‘lgan. 
Biologik  ritmlar  —  biologik  jarayonlar  jadalligining  davriy  takrorlanuvchi 
o ‘zgarishidir.  Biologik  ritmlar  kecha-kunduz,  mavsumiy  va  yillik  boiishi 
mumkin.  Masalan,  kecha-kunduz  bioritmlariga  o ‘simliklarda  sutka  davrida 
fotosintezning  o ‘zgarishini  hayvonlarda  harakatning,  garmonlar  sekretsi- 
yasining,  hujayra  bo‘linishi  tezligining  o ‘zgarishlarini  misol  qilib  olish  m um - 
kin.  Odamda  ham   nafas  olish  tezligi,  arterial  bosim  va  shunga  o ‘xshash 
jarayonlar  kecha-kunduz  davomida  ritmik  o‘zgarib  turadi.  Bioritmlar  irsi- 
yatga  bog‘Uq  reaksiyalar  boiganligi  tufayli  insonning  mehnati  va  dam   olish 
rejimini to ‘g‘ri uyushtirish uchun  uning  mexanimzlarini yaxshi bilish  lozim.
NAZORAT  SAVOLLARI
1.  Atmosferaning  tarkibiy  qismi  va  uning  organizm  uchun  ahamiyati 
nim adan  iborat?
2.  Y orugiikning  organizm  uchun  ahamiyatini  yoriting.
3.  Organizmlar uchun  yorug‘likning  ta ’sirini  ifodalang.
4.  T ana  haroratini  saqlash  xususiyatlariga  ko‘ra  hayvonlar  qanday  gu- 
ruhlarga b o iin a d i,  ulam i ta ’riflang.
5.  Suvning  organizm  uchun  ahamiyatini  tushuntirib bering.
6
.  Kserofitlar,  mezofitlar,  gidrofltlar  va  gigrofitlar  ham da  ulam ing 
biologik xususiyatlari.
7.  Havo  va uning  organizm  uchun  ahamiyatini  izohlab bering.
8
. Oiganizmga mavsumiy o‘zgarishlaming ta’sirini ifodalang.  Bioritm nima?

---

TU PR O Q   (EDAFIK)  VA OROGRAFIK  OM ILLAR 
1. 
Tuproq  ekologik  omil
Tuproq  turli  xil  omillar:  tog* jinslari,  iqlim,  tirik  organizmlar  (o'simlik 
va  hayvonlar),  relyef,  hudud  yoshi  va  insonlaming  faoliyati  natijasida  hosil 
bo‘lgan  muhini  tabiat  jismi  in ’omidir.  U  asosan  yemirilgan  tog'  jinslari  — 
gildan va  chirindilar —  gumusdan  iborat.  Gum us  oiganik olam   qoldig‘idan, 
xususan,  o'simliklaming  mikroorganizmlar  faoliyati  natijasida  chirishdan 
hosil  bo'ladi.  Tuproqda  bundan  tashqari,  suv  havo  va  ko'plab  tirik  or- 
ganizmlar  (mikrooiganizmlar)  ham   bo‘ladi.  Tuproq  doimo  o'zgarib  va 
rivojlanib  turganligi  tufayli  turli  xil  iqlim  sharoitida  har  xil  tuproq  turlari 
uchraydi.  Masalan,  H am do‘stlik  davlatlari  hududida  yuzdan  ortiq  tuproq 
xili  bordir.  Tuproqning  ekologik  omil  sifatida  eng  m uhim   qismi  bu  tog‘ 
jinslaridan  tuproqning  yuzasigacha  b o ig an   qavatidir.
O'simlik  ildizlaming  asosiy  qismi  ana  shu  zona  b o ‘ylab  joylashgan. 
Tuproqning  ana  shu  qismi  va  gumus  bo‘lgan  zona  qancha  kuchli  rivojlan- 
gan  bo‘lsa  o ‘simliklarning  ildiz sistemasi  shunchalik chuqur va  eniga  yaxshi 
tarqaladi,  chunki  bu  gorizontlarda  suv  va  ozuqa  m oddalar  miqdori  ko‘p 
bo‘ladi.  Tuproq  aeratsiyasi  va  harorati  o'simliklar  uchun  m uhim  aham i- 
yatga  ega  bo‘Ub,  past  haroratli  tuproqlarga  nisbatan  yuqori  haroratli  tup- 
roqlarda  o'simlik  ildizlari  suv  va  mineral  tuzlam i  ko‘proq  va  tez  shimib 
oladi.  Chunki  past  haroratli  tuproqlarda  suvni  shimib  oluvchi  ildiz  va  ildiz 
tukchalarining  o'sishi  susayadi,  bu  organlar  hujayrasi  sitoplazmasining  suv 
o'tkazuvchanlik  xususiyati  pasayadi  va  natijada,  o ‘simliklaming  yuqoriga 
ico'tariluvchi  oqimi,  ya’ni  suvning  o'simlik  bo'ylab  yuqoriga  ko'tarilishi 
kamayadi.  Tuproq  tarkibida  gumus  moddasi  miqdori  ko‘p  bo'lsa,  bu  tup- 
roqlar  unum dor hisoblanadi.
2.  Tuproqning  biotik  omillari
Tuproqda  o'simliklar  va  hayvonlaming  parchalanishidan  qolgan  qol- 
diqlaridan  tashqari  yana  yuqori  o'sim liklar  hayotida  m uhim   ahamiyatga 
ega  bo'lgan  har xil  mikro  va  makroorganizmlar ko'plab  uchraydi.
Ana  shu  xildagi  organizmlami  Yu.Odum  (1975)  quyidagi  guruhlarga 
ajratadi: