I ham dam ov, Z. Bobom uradov, E. Hamdamova

Gigrofitlar.
  Namlik  ko'p  b o ig a n   sharoitda,  ya’ni  daryo  b o ‘ylari,  o 't- 
loqlar  ham da  o'rm onlar  orasida  o'sadigan  o'simliklar  bo'lib,  ulaming  barg- 
lari  odatda,  yirik,  kutikulasiz  va  tuksiz  boiadi.  Barg  yuzasidagi  og'izchalar 
doimo  ochiq  bo'lib,  ular  baigning  ham   ostki,  ham  ustki  qismida joylashadi. 
Ildizlari  yeiga  chuqur  kirmaydi,  chunki  ildizlar  yoyilgan  joy  doim o  nam 
boiadi.  Ulardagi  osmotik  bosim  8—12  atmosferani  tashkil  etadi.  Daryo  va 
k o i  bo'ylarida  o'sadigan  savagich,  qamish,  qiyoq,  ba’zi  bir  begona  o'simlik 
turlari va  madaniy ekinlardan,  sholi gigrofitlarga  misol boiadi.
Gidrofitlar.
  Suvga  botib  o'sadigan  o'simliklar  bo'lib,  ulaming  or- 
ganlarida  mexanik  to'qim a  deyarli  rivojlanmaydi,  aerenximasi  esa  kuchli 
rivojlanib  ularda  kislorod  to'planadi.  Bu  o'simliklaming  suv  yuzasida  qolgan 
barglaming  faqatgina  ustki  epedermisida  og'izchalar joylashadi.  Ostki  suvga 
tegib  turgan  tom onida  og'izchalar  bo'lmaydi.  Barglarda  kutikula  qavati 
deyarh  rivojlanmaydi.  O'simlik  butun  organlari  yuzasi  bilan  suvni  shimib  oli- 
shi  mumkin.  Shu  sababli  bu  xil  o'simliklarda  o'tkazuvclii  to'qim alar  ildiz 
tuklari  ham  yaxshi  o'smagan,  ildizning  suv  va  mineral  tuzlami  shimish  qo- 
biliyati  ham  past.  Barg  mezofili  bulutsimon  va  palisad  parenximalarga  ajral- 
magan  bo'lib,  faqatgina  bir  xil  bulutsimon  to'qimadan  tashkil  topgan.  Bu 
to'qim aning  hujayralararo  bo'shliqlari  katta  bo'lib,  ularda  havo  to'planadi. 
Gidrofitlarga  barcha  suv  o'tlari,  gulli  o'simliklardan  chilim  yoki  suv  yonog'i 
(Trapa  natans),  suv  grechixasi  (Polygonum  amphilium),  vallesneriya 
(Vallesneria),  elodea  (Elodeae)  va  shu  kabilar misol b o ia  oladi.
C h o i  va  dashtda  yashovchi  hayvonlarda  ham  suvsizlikka  moslanish 
mavjud.
U lar tez  uzoq  chopa olishi  natijasida uzoqlarga suv ichish joylariga  mig- 
ratsiya  qilishadi.  Kemiruvchilar,  sudralib  yuruvchilar,  hasharotlar  va  boshqa 
mayda  ch o 'l  hayvonlari  oksidlanish  reaksiyalari  natijasida  hosil  boiadigan 
suvlami  g'am lash  hisobiga  tanadagi  suv  muvozanatini  saqlaydi,  ayniqsa, 
yog'ning  oksidlanishi  natijasida  ko'p  miqdorda  suv  hosil  boiadi.  Shu  tufayli 
c h o id a   yashovchi  hayvonlarda  qalin  yog'  qatlamlari  b o iad i  (tuyaning 
o'rkachi).  Ko'pgina  cho'l  hayvonlarining  qoplovchi  qalin  to'qimasi  mavjud- 
ligi tufayh,  ular ten   orqali  suvni  bugiantirmaydi,  ulaming  ko'pchiligi  kechasi 
hayot  kechiradi,  kunduz kunlari  esa  uyalariga yashirinib  oladi.
Hayvonlar  hayotida  ham   nam lik  yoki  suv  muhim  ahamiyatga  ega. 
Hayvonlam ing  suvga  b o ig an   talabi  uch  xil  yo'l  bilan  qondiriladi:  1)  be- 
vosita  suv  ichish  orqali;  2)  o'sim liklar  bilan  oziqlanish  orqali;  3)  metoba- 
lizm,  ya’ni  tanadagi  moylar,  oqsillar  va  karbon  suvlarning  parchalanishi 
orqali.
Antilopalar,  yo'lbarslar,  jayronlar,  filiar,  sherlar,  giyenalar  h ar  kuni 
suv  izlab  uzoq  masofalarga  y o'l bosadilar.  Ular uchun  ovqat  tarkibidagi  suv

---

yetarli  bo‘lmaydi.  Ba’zi  hayvonlar  esa  ozuqa  tarkibidagi  suv  bilan  qanoat- 
lanishga  moslashgan.  Bunday  moslanishlar  ham  odatda,  uch  xil  bo‘ladi: 
yurish-turishi
 harakati  orqali, 
moifologik
 va 
fiziologik
 moslanish.
Yurish-turish
  orqali  moslanishda  hayvonlar  albatta,  suvni  izlab  topish, 
yashaydigan joyini  tanlash,  in qazib  unda  yashash orqali  moslashadilar.
Morfologik
 moslanish tanasining  ustida chig'anoqlar,  sovutlar,  qalqon  va 
tangachalar  hamda  kutikulalar  hosil  qilish  orqali  amalga  oshiriladi.  Masalan, 
shilliqqurt,  toshbaqa,  kaltakesak,  qo‘ng‘izlar ana shunday moslashadilar.
Fiziologik
  moslanish  esa  metabolitik  suv  hosil  qilish  orqali  amalga 
oshadi.  Masalan,  odamlar  tanasidan  vazniga  nisbatan  10  %gacha  suv  yo- 
qotishi  mumkin.  Undan  ortiq  suv  yoqotilsa  organizm  halok  b o iad i.  Bu 
ko'rsatkichlar  turli  hayvonlarda  turlicha.  M asalan,  tuyalarda  27  %, 
qo'ylarda  23  %,  itlarda  17  %  b o ia d i,  agar  bundan  oshsa  halokat  ro‘y 
beradi.  Shuning  uchun  ham  quruqlikda  yashovchi  ayrim  hayvonlarda  bir 
q ancha  fiziologik  moslanishlar  paydo  b o ig an .  M asalan,  ayrim  uy  hay- 
vonlari  ichagida  suv  so'riladi,  ovqat  qoldiqlari  tezak  holida  tashqariga 
chiqariladi.  Ayrim  hasharotlarda  (qo‘ng‘iz,  xon  qizi,  chumoli)  chiqaruv or- 
ganlarining  (malpigi  naylari)  bir  uchi  ichakning  orqa  devoriga  tutashgan 
b o iib ,  undagi  suv  so‘rilishi  orqali  organizm  tom onidan  qayta  sarflanadi, 
ya’ni 
reabsorbsiya
  hodisasi  ro‘y  beradi.  Suyuq  ozuqa  bilan  oziqlanuvchi 
asalari,  kapalak  va  pashshalarda  esa  reabsorbsiya  hodisasi  kuzatilmaydi. 
U lar  siydik  orqali  tashqariga  har  xil  ortiqcha  tuzlar  va  mochivena 
chiqaradi.  Natijada,  tanadagi  suv birm uncha  tejab  qolinadi.
Sudralib  yuruvchilar,  toshbaqalar,  qushlar  va  ko'pgina  hasharotlar 
o'zlaridan  yaxshi  erimaydigan  siydik  kislotasini,  o'rgim chaklar  esa  guamin 
m oddasini  chiqaradi.  Buning  uchun  esa  suv  uncha  ko‘p  sarflanmaydi.
Ayrim  suvda  yashovchi  hayvonlar  suvni  yutishi  yoki  filtratsiya  qilish 
orqali  yashashga  moslashgan.  Natijada,  suv  havzalarida  biologik  tozalanish 
sodir  b o iad i.  Masalan,  lixet,  lichinkalar,  assidiy,  qisqichbaqasimonlar, 
midiyalar bir sutkada  150—280  m
3
  suvni  tindiradi va  tozalaydi.
Hayvonlarning  qurg'oqchil  sharoitda  moslanishlari  ham   juda  xilma- 
xildir.  Galapagos  orollaridagi  toshbaqalar  suvni  siydik  qopida  jamg'arilgan 
holda  saqlaydi.  Avstraliya  cho'llaridagi  qurbaqalarda  ham   shunday  holat 
kuzatiladi.  Kemiruvchilar  va  hasharotlar  odatda,  suvga  b o ig a n   talabini 
oziq  tarkibidagi  suv  hisobiga  qondiradi.  Yumronqoziq  kabi  hayvonlar 
qurg‘oqchilik  sharoitiga  uyasining  ancha  chuqurda  bo‘lishi,  tanasida 
m a iu m   miqdorda  yog‘  jam g‘arib,  kuzgi  uyqu  (tinim )ga  ketishi  bilan 
moslashadi.  Tuyalar  esa  to'plagan  yog‘  m iqdorini  (o'rkachida)  metabolik 
parchalash y o ii bilan  organizmning  suvga  bo‘lgan  talabini  qondiradi.
Tez  yuguradigan  hayvonlar  (antilopalar)  yoki  uchadigan  qushlar  suv 
ichish uchun  uzoq  masofalarga  borib  keladilar.
Umurtqasiz  hayvonlar  qurg'oqchil  davm i  sista  holatida  o'tkazadilar 
yoki  ba’zi  birlan  ancha  qulay  b o ig a n   joylarga  uchib  ketadilar.  Shun lay 
qilib,  qurg'oqchil  sharoitda  hayvonlar  tom onidan  yo‘qotgan  suvni  butun 
tanasi  teri  qatlami  shimishi  yoki  ozuqa  orqali,  ancha  murakkab  yo
‘1

---

hisoblangan,  yog‘  va  uglevodlaming  parchalanishi  vaqtida  ajralib  chiqqan 
suv hisobiga  qondiradilar.