I ham dam ov, Z. Bobom uradov, E. Hamdamova

f
Ekologiya 
umumiy
  yoki 
xususiy  ham da  tarmoqli
  bo‘ladi. 
Umumiy 
ekologiya  yoki  sinekologiya  har  xil  sistemalar  (populatsiyalar,  jam oalar  va 
ekosistemalar)ning  tuzilishini,  xossalarini  hamda  ularning  funksional 
qonun-qoidalarni, 
xususiy
 ekologiya  yoki  autekologiya  esa  ayrim  turlam ing 
ular  yashab  turgan  muhit  bilan  o'zaro  munosabatini,  turlam ing  muhitga 
ko'proq  va  uzviy  moslashganligini  o'rganadi. 
Xususiy
  ekologiya  —  o'sim lik 
va  hayvonlar ekologiyasidan  iborat.
Bugungi  kunda  ekologiya  sof  biologik  fanlar  tizimidan  chiqib,  maz- 
m uni  kengayib  bormoqda.  Atrof-muhltga  zamonaviy  fan  va  texnika  ta- 
raqqiyotining  ta ’siri  natijasida  ekologiya  tushunchasi  o ‘ta  kengayib  ketdi. 
Inson  ekologiyasi  degan  tushuncha  paydo  bo'ldi.
Inson  ekologiyasi  yangi  fan sifatida  1921-yil  Amerikalik  olim lar  Borjes 
va  Park  tom onidan  kiritildi.  Inson  ekologiyasi  insonning  atrof-m uhitga  va 
aksincha,  atrof-m uhitning  insonga  ko'rsatayotgan  ta ’sirini  o'rgatadi.  In ­
sonning  tabiatga  ko'rsatayotgan  ta ’sir  doirasi  beqiyosdir,  chunki  hozirgi 
kunda  insonning  tabiatga  nisbatan  o'tkazayotgan  salbiy  ta ’sirlari  natijasida 
unum dor  yerlar  eroziyaga  uchrab  unum siz  yerlarga  aylanm oqda,  dasht 
ekosistemasi  degan  tabiiy  ekosistemalar  deyarli  yo’qolib  borm oqda,  inson 
qo‘li  tegmagan  o'rm onlar  ham  juda  kam  qolgan.  Yer  yuzi  quruqligidagi 
o ‘rm onlar  maydoni  75  %dan  25  %gacha  kamaygan.
Agar  yashil  o'simliklar  maydoni  kengaytirilmasa,  gidroenergiya  va 
atom   energiyasidan  keng  foydalanishga  o ‘tilmasa,  yana  100  yildan  so‘ng 
atmosferada  kislorod  kamayib,  karbonat  angidrit  miqdori  ko'payib  kishi 
oiganizmning  yashashi  uchun  xavf tug'diradi.
Qurg‘oqchil  mintaqalarda  kishilarning  xo'jalikdan  noto‘g‘ri  foydala- 
nishi  natijasida  qayta  cho‘llanish  hodisasi  yil  sayin  kuchayib  bormoqda. 
Hozirda  yer  qurrasi  bo'yicha  cho'llashgan  maydonlar  30  mln.  km 2  ga  yet- 
gan bo'lib,  bu  sayyoramiz quruqlik  maydonining  20  %ni  egallaydi.
Fan  va  texnika  taraqqiy  etgan  sari  insonning  tabiatga  ta ’sir  etish 
yo‘llari  va  shakllari  ko‘payib,  ular  tabiatda  bo'ladigan  m iqdor  o'zgarish- 
gagina  emas,  balki  sifat  o‘zgarishlarga  ham   olib  keladi.
Ekologiya  tabiat  bilan  tirik  organizmlarinng  uzviy bog'lanishini  ifoda  etar 
ekan,  u  shubhasiz tabiatni muhofaza qilishning  ilmiy asosini tashkil etadi.
2.  Ekologiyaning  tarixi
Ekologiya  atamasini  birinchi  bo‘lib  nemis  zoologi  E.Gekkel  1866-yilda 
fanga  kiritishni  taklif qilgan  bo‘lsada,  ekologik  bilimlar  qadimgi  Yunoniston, 
Rim,  Sharq  hamda  Markaziy  Osiyo  mamlakatlarida o ‘z rivojini topgan.
Jum ladan,  Gippokrat,  Aristotel  va  shu  kabi  yunon  faylasuflari  asar- 
larida  ekologiya  haqida  ma’lum otlar  keltirilgan.
M iloddan  keyin  Yevropada  Xristian  dinining  vujudga  kelishi  m u- 
nosabati  bilan  tabiiy  fanlar  inqirozga  ucluagan  bir  paytda  Markaziy  Osi-

---

yoda  u  anchagina  rivojlandi.  Jum ladan,  o ‘zbek  ensiklopedist  olimi  Abu 
Rayhon  Beruniy  (973—1051)  yozib  qoldirgan  asarlarida  (uning  152  ta  asari 
bo'lib,  shundan  bizgacha  27  tasi  yetib  kelgan)  yil  va  fasllarning  o'zgarishi 
bilan  hayvonlar  va  o ‘simliklarning  o'zgarishi  to ‘g‘risida  fikr  yuritilgan. 
U ning  aytishlcha  birorta  hayvon  yoki  o'simlik  turi  yer  yuzini  butunlay 
qoplab  olsa,  boshqalarning  ko'payishiga  o‘rin  qolmaydi.  Shuning  uchun 
dehqonlar  ekinlarni  o ‘toq  qiladilar,  asalarilar  asalni  bekorga  yeydigan  o ‘z 
jinslarini  o'ldiradilar.  Faylasuflardan  biri  Beruniy  —  yer  yuzining  o'zgarishi 
o'sim lik  va  hayvonlarning  o'zgarishiga  olib  keladi,  deb  ta ’kidlaydi.
Beruniy  «Saydana»  degan  asarida  1116  tur  dori-darmonlarni  tavsif- 
lagan.  Beruniyning  «Qadimgi  avlodlardan  qolgan  yodgorliklari»  va  «Hindis- 
ton»  degan  asarlarida  o ‘simlik  va  hayvonlarning  tuzilishi  hamda  ularning 
tashqi  muhit  bilan  aloqasi  haqida  ham  qiziqarli  m a’lumotlar keltiriladi.
Abu  Nasr  Forobiy  (873—950)  botanika,  zoologiya,  odam  anatomiyasi 
va  tabiatshunoslikning  boshqa  sohalarida  fikr  yuritib,  tabiatda  bo'lib  tu- 
radigan  tabiiy  tanlanishni  va  insonlar  tomonidan  olib  boriladigan  sun’iy 
tanlanishni  tan  oladi.
Ekologiyaga  doir  fikrlami  buyuk  davlat  arbobi,  shoir  va  tabiatshunos 
olim  Zahiriddin  M uham m ad  Bobur  (1482—1530)  ham  bayon  qilgan.  U 
o'zining  «Boburnoma»  degan  buyuk  asarida  o ‘simliklar  va  hayvonlarning 
o ‘xshash  tom onlari  va  farqlari  haqida  aniq  dalillar  keltiradi.  Samarqand, 
Buxoro 
hududlarida 
o ‘sadigan 
o ‘simliklar 
(archalar, 
butalar, 
sarv 
daraxtlari,  zaytunlar,  chinorlar)  va  hayvonlarning  ko‘pchiligi  Hindistonda 
o ‘sadigan  o'sim liklar  va  yashaydigan  hayvonlarga  o'xshash  ekanligini  ay- 
tadi.  Shu  bilan  birga  Hindistondagi  ko‘pgina  hayvonlar  va  o ‘simliklar  en- 
dem ik  ekanligini  qayd  qiladi.  U   bir  mamlakat  o ‘simliklarini  ikkinchi  m am - 
lakat  yerlariga  o'tqazib  bog'lar  barpo  qilgan.  Jum ladan,  Qobulga  shi- 
m oldan  olcha,  Hindistondan  banan,  shakarqamish  keltirib  ektirgan.  Keyin- 
chalik  bu  o'sim liklarni  Buxoro  va  Badaxshonga  ham  yuborgan.
Ekologiyaning  keyingi  taraqqiyoti  Yevropada  XVIII  asrda  o 'z   aksini 
topadi.  Shu  zamonda  K.Linney  va  J.Byuffonlar  qimmatli  ekologik  kuza- 
tishlar  olib  borishgan.  XIX  asr  boshlarida  nemis  tabiatshunosi  A.Gumbold 
o'sim lik  hayotiy  shakllarining  dastlabki  klassifikatsiyasini  tuzdi.  Shvetsariya 
botanigi  O .F.Dekaldol  o'sim liklarga  tashqi  muhit  ta ’sirini  o'rganadigan  eir- 
riologiya  faniga  asos  soladi  (1832-y.).  Biroq  ekologiya  ham m a  olimlar  to ­
m onidan  tan  olingan  fan  sifatida  faqatgina  1900-yillari  shakllandi.  Dastav- 
val  o'sim liklar  va  hayvonlar  ekologiyasi  sohasida  kuzatishlar  olib  borgan 
F.K lem ents  va  V.Shelfordlar,  m oddalar  almashinuvi  va  ozuqa  zanjiri  kon- 
sepsiyalariga  asos.  solgan  T.Lindem an  va  J.Xatchinsonlar  va  ko‘l  siste- 
malarini  kuzatgan  E.Birdje  va  C hana  Judee  hamda  shularga  o'xshash 
boshqa  olimlarning  kuzatishlari  umumiy  ekologiya  fanining  nazariy 
asoslarini  tashkil  etdi.  XX  asr  boshlarida  o'simlik  va  hayvonlarning  tashqi 
m uhit  bilan  o'zaro  ta ’sirini  o'rganish  bosh  masala  qilib  qo'yildi.  Shu  bilan 
birgalikda  organizmlaming  ichki  suv  havzalarida  yashash  sharoitini 
o'rganish  h am   boshlab  yuborildi.  Suvda  yashovchi  organizmlarni  o'rga-

---

nuvchi  gidrobiologlar  biomassa  (nemis  olimi  T.D em ol),  biotsenoz  m ahsu- 
loti  (R.Deraol,  A.Tineman)  tusliunclialarini  ta ’riflab  berdilar.  Ekologlar 
o ‘z  tajribalarini  dala  sharoitida  olib  boradigan  bo‘ldilar.  U lar  zararkunan- 
dalar,  kemiruvchilar  va  ov  qilinadigan  sut  emizuvchilar  sonining  o'zgarib 
turishini  analiz  qildilar,  qor  qoplamining  hayvonlarga  ta ’sirini  o'rgandilar, 
tuproqda yashaydigan  umurtqasizlami  tekshirdilar.
Ekologiya  fanini  rivojlantirishga  ekosistema  va  biogeotsenoz  tu - 
shunchalarining  shakllanishiga  ham  katta  hissa  qo‘shdi.  Ingliz  olimi 
A.Tensli  (1935)  birgalikda  yashaydigan  avtotrof  va  geterotrof  orga- 
nizmlarning  har  qanday  to'dasi  va  ular  hayoti  uchun  zarur  bo‘lgan  abiotik 
muhitni