I. H. Hamdamov, S. A. Abilova hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

Chin bakteriyalar — Bacteria. 
Bakteriyalar kattaligi kichik mikroskop- 
lar bilan o'lchanadigan bir hujayrali mikroskopik organizmlardir. Gram
bo'yog'i bilan bo'yalish usuli bo'yicha ular gram ijobiy va gram salbiy 
bakteriyalarga bo'linadi. Hujayra shakllariga qarab bakteriyalar batsilalar, 
streptokoklar, vabirionlar va spirillarga bo'linadi. Ko'pchilik bakteriya­
larda qavchinlar bo'lganligi sababli ular harakatchan bo'ladilar. Bakte­
riyalar hujayrasining tuzilishi o'sim lik va hayvonlar hujayrasi tuzilishiga 
o'xshash bo'ladi. Biroq ulardan farq qilib, bakteriyalarda xloroplastlar, 
metoxondriyalar, yadro membranasi va yadrocha bo'lmaydi. Ular turli xil 
ekologik sharoitda uchraydi. Ko'payishi faqat hujayrasining ikkiga bo'linishi 
yo'li bilan bo'ladi. Ba’zi bir bakteriyalarda kanyugatsiyalarga o'xshash jin ­
siy ko'payishlar aniqlangan. Bakteriyalar ko'pincha geterotrof, qisman 
avtotrof (xemosintezlovchi bakteriyalarda) usullar bilan ko'payadi. Ular 
aerob va anoerob sharoitlarda hayot kechiradilar. Bakteriyalarning tabiat - 
dagi ahamiyati ulkan. Ular bijg'ish, irish va oiganik moddalami parchalashda 
ishtirok etadi. Ana shu jarayonlar natijasida tuproqda karbonatlar, sulfidlar, 
fosfatlar, boksitlar hattoki tem ir rudalar ham hosil bo'lib turadi. Dukkak- 
li o'simliklar ildizidagi tuganak bakteriyalar, tuproqdagi azotobakteriya- 
lar hujayrasidagi sim biosom alar ish tirok id a havodagi erkin azotni 
o'zlashtiradilar va ularni yashil o'sim liklar o'zlashtiradigan holatga, ya’ni 
azot birikmalariga aylantrcadilar. Amaliyotda ham bakteriyalardan keng 
foydalaniladi. Masalan, sut kislotali bakteriyalar faoliyatidan sut mah- 
sulotlari tayyorlashda, sabzavotlarni konservalashda foydalaniladi. Bakte­
riyalardan antibiotiklar ham olinadi. Gen injeneriyasida D N K ning gibrid 
shakllarini olishda ham ulardan foydalanish mumkin. Odam va hayvon- 
larda turli xil kasalliklarni tug'diruvchi bakteriyalar ham bor. Chunonchi, 
odamlarda dizenteriya, o 'lat, vabo, difteriya va shu kabi kasalliklarni
79

---

tug‘diradi. Bundan tashqari odam va hayvonlarda uchraydigan brutsellyoz, 
sil kasalligi, sibir yazvasi va shu kabi kasalliklami ham bakteriyalar tug‘diradi. 
Oksiftobakteriyalar (Oxyphtobacteria). Bularga sionobakteriyalar va xlorok- 
sibakteriyalar kiradi. Sionobakteriyalar Cyanobacteria eski klassiflkatsiya 
bo‘yicha ular ko‘k-yashil suvo‘tlari hisoblanib, tuzilishiga ko‘ra bakteriya- 
larga o ‘xshaydi. Bu bo'lim ning 2500 ga yaqin turi mavjud. U lar asosan bir 
hujayrali oiganizmlardir.Biroq uzun ipsim on va hattoki koloniyashaklda 
uchrovchilari ham bo'ladi. Ularning bakteriyalardan farq qiluvchi belgilari 
bo‘lib, ular quyidagilardan iborat:
a) hujayra po ‘stida sellyulozali;
b) Sitoplazmasida xlorofillari bo'lib fotosintez jarayonini bajaradi. Xromoto- 
plazmasida xlorofildan tashqari har xil rang beruvchi karotin, ksantofil, fiko- 
eritrin pigmentlari ham bo‘ladi. Ular chuchuk va sho‘rlangan suvlarda, ham ­
da tuproqda hayot kechiradilar. Dengizlarda yashaydigan vakillari ham uchraydi. 
Sionobakteriyalar hujayrasining ikki bo‘linishi yo'li bilan ko‘payadilar. U lar­
ning chirimagan qoldiqlari davolanish, loyqalami hosil qilishda ishtirok etishini 
hisobga olmaganda, xo‘jalik uchun ahamiyati deyarli yo‘q.
Sionobakteriyalar ham eng qadim da paydo bo ‘lgan organizmlar bo ‘lib, 
moxlar, paporotniklar va urug‘li o ‘simliklar paydo bo‘lgunga qadar ham 
yashaganlar. Ularning yoshi bir necha milliard yil hisoblanadi.
Xloroksibakteriyalar juda kam miqdorda uchrab, ular ham fotosintez 
qilish jarayoniga ega b o ‘lib, kelib chiqishlari ham nom a’lum Vasiliy 
Proxloron (prochloron)dir.