I боб. Транспорт терминларининг тилшуносликда тутган ўрни ва аҳамияти

1.3 Transport sohasi tilshunoslik obekti sifatida
Терминларни ўрганишнинг замонавий босқичида терминлар у ёки бу соҳада бирламчи ўринни эгаллаши ёхуд семантик доминантлик касб этиши эътироф қилинмоқда. 1970-1980 йилларда кўплаб терминологик тадқиқотлар ўзига хос терминологиянинг таркибий ва семантик тавсифига бағишланди. Ривожланиш йилларида турли соҳаларни ўрганадиган кўплаб илм-фан ва инсон фаолияти ва уларнинг санаб ўтиш қийин бўлган турли жиҳатларига бағишланган асарлар нашр етилди. Баъзи тахминларга кўра, 1960-йиллардан 2000-йилларга қадар transport соҳасида ёлғиз 88 таси мавжуд бўлган. Ю. A. Чунтомова ўзининг "Инглиз Transport терминологияси" диссертация ishida [Чунтомова 2004] ХХ асрнинг иккинчи ярмидаги transport терминологиясини операцион ва шартномавий ҳуқуқий transport ҳужжатлари тижорат билан боғлиқлигини таҳлил қилади. Тадқиқот транспортнинг саноат терминологиясини тавсифлайди ва таҳлил қилади, унинг хусусиятлари, терминологик номинация усуллари ва усулларини ўрганади. Таҳлил натижасида Ю. A. Чунтомова инглиз transport терминологияси интенсив равишда кенгайиб ва янгиланиб турадиган ажралмас терминологик тизим деган хулосага келади.Тизим ичида муаллиф қуйидаги терминологик соҳаларни аниқлайди: юк турлари, маълум юкларни ташийдиган transport воситалари турлари, портлар тизими, терминаллар, шунингдек лойиҳалаш билан боғлиқ атамалар бу соҳада ишлатиладиган ҳужжатлар.
Инглиз тилидаги логистика терминологиясини билим ва инсон фаолиятининг янги соҳаси сифатида шакллантириш муаммолари А. K. Купцованинг диссертациясида кўриб чиқилган.
Хом ашё, материаллар, маҳсулотлар, товарлар ва хизматларни олишни таъминлаш учун масъул бўлган логистика нисбатан яқинда – ХХ асрнинг 50-йиллари бошларида алоҳида фаолият соҳаси сифатида ажралиб турди. Муаллиф, унинг инглиз тилидаги терминологик тизимларини асосан шаклланган деб ҳисоблаш мумкин. Тадқиқот натижалари шуни кўрсатдики, логистика атамалари тизими бирлашув принципига мувофиқ шаклланган бўлиб, мажмуада бир нечта билим соҳалари ютуқлари бирлаштирилган атамалар тўпламини шакллантиришга олиб келади.
Купцова логистика терминология тизимидаги тўққизта терминологик соҳани аниқлайди: «purchasing management» (харидларни бошқариш), «logistics of production» (ишлаб чиқаришнинг логистик таъминоти), «order management» (буюртмани бошқариш), «transportation» (юк ташаш), «warehousing and material handling» (омборхона ва юк ташиш), «inventory management» (инвентаризациядан бошқариш), «information technologies» (ахборот таъминоти), «logistics management» (логистика тизимларини бошқариш), «supply chain management» (таъминот занжири бошқариш) [Купцова 2007: 6].
Transport фаолияти " билан боғлиқ фаолият юкларни етказиб беришга ва юк жўнатувчидан қабул қилувчига ташиш давомида юклаш ва тушириш операцияларини бажаришга қаратилган юкларнинг макон ва вақтдаги ҳаракати" [техник-иқтисодий асослаш 2005: 7]. Шу муносабат билан "Transport фаолияти" тематик гуруҳида иккита тематик кичик гуруҳни ажратиш мумкин: "юклаш ва тушириш операциялари" ва "ташиш".
Т.Валиев ўз тадқиқотида жаҳон тилшунослиги терминосистемасида йўлсозлик терминлари тизимини яратиш, тартибга солиш, лингвистик ва лексикографик тадқиқи ҳамда талқини терминологиянинг ўзига хос йўналишларидан бўлиб, жаҳон тилшунослигида йўлсозлик соҳаси терминларини ономасиологик ва семасиологик жиҳатдан ўрганиш, ясалиш усуллари ва мавзуий гуруҳларини аниқлаш, адабий тил ва бошқа нутқ услубларида қўлланишининг ўзига хос жиҳатлари хусусидаги тадқиқотлар соҳа тараққиётини таъминлашнинг муҳим омилларидандир деб такидлаб ўтган. шаклидаги терминлар назарда тутилади.
Форис тилидаги транспорт терминларини структур тузилиши ва ясалиши муаммосини ўрганган Х.Мирзаҳмедова ам ўз тадқиқотида бирикма термин атамасини қўллаган.У форис тилидаги транспортга оид терминларни қуйдаги турларга бўлиб ўрганган:
1.Синтактик бирикма терминлар.
2.Фразеологик бирикма терминлар
Мазкур тадқиқотда мураккаб бирикма терминларидан қисқартмалар (аббревиатура)ни ясаш масаласига ҳам этибор қаратилган.
Tранспорт терминологиясини стандартлаштириш ва универсаллаштириш масалаларига муҳим ўрин берилган, чунки ҳозирги вақтда бозорда муваффақиятли ишлаш, ташқи савдо ва юк шартномаларини ваколатли рўйхатдан ўтказиш учун ушбу соҳада ишлайдиган тушунчаларнинг ягона формулаларига ега бўлиш ва енг кўп ишлатиладиган transport атамаларининг турли хил талқинларини йўқ қилиш керак. Терминологияни стандартлаштириш вазифаси атама ва у ифода етган тушунчанинг аниқ мувофиқлигини ўрнатишдир. Замонавий transport терминологиясида атаманинг семантик кўламида доимий ўзгариш, янги маъноларнинг пайдо бўлиши, унинг моддий ифодасининг такомиллашуви юз берадики, бу атрофимиздаги дунёда содир бўлаётган жараёнларнинг бевосита натижасидир. Бошқа томондан, терминологларнинг атаманинг семантикаси чегараларини енг аниқ белгилашда, белгиланган концепциянинг енг долзарб хусусиятларини аниқлашда истаги бор. Атамага берилган аниқ маъно, унинг таърифи атамани илмий жиҳатдан белгилайди, унга атамалар тизимида муносиб ўрин беради, уни ишлаш учун енг қулай қилади. Янги атамаларни яратишда, илмий матнларни ўқиш ва тушунишда атамаларнинг таркибий дизайни хусусиятларини билиш жуда муҳимдир - семантика асосан терминологик бирликнинг тузилиши орқали аниқланади, ўрганилаётган material transport атамаларини шакллантиришнинг айрим усуллари лексико-семантик, морфологик, синтактик еканлигини аниқ кўрсатиб беради.
Баъзи тилшунослар ҳозирги вақтда терминологияда семантик таълим усули маҳсулдорлигининг умумий заифлашуви мавжудлигини таъкидлашларига қарамай, тадқиқот натижалари бунинг аксини кўрсатмоқда. Сўзларнинг катта қисми метафорик кўчириш орқали тез-тез ишлатиладиган инглиз тилидан transport терминологиясига ўтказилади. Метафора илмий тушунчаларни яхшироқ идрок етишга ёрдам беради ва тил ресурсларини сезиларли даражада тежашга олиб келади - фан ва техниканинг жадал ривожланиши шароитида бу ҳолат жуда муҳимдир. (The trend toward widespread piggyback services led to development of hub-and-spoke operations- транспортининг тарқалиш тенденцияси "фан" технологияларининг ривожланишига олиб келди. (Питер Бродининг юк ташиш атамалари луғати, London, 1997). Шуни таъкидлаш керакки, метафора асосида шаклланган баъзи атамалар баъзи образларни ўз ичига олади, бу уларни жуда жонли ва есда қоларли қилади.
Ўрганилган material шуни кўрсатадики, инглиз transport луғатини бойитадиган атамаларни шакллантиришнинг жуда самарали усуллари сўз таркиби ва терминологик иборалар бўлиб, фан ва техника тараққиётида мураккаб тушунчалар ва мураккаб қурилмаларни белгилаш учун янада мураккаб шаклланишлар талаб етилади. Терминологик иборалар семантик вазифа билан белгиланадиган бир қатор таркибий қисмларга ега бўлган катта блокли, кўпкомпонентли ва алоҳида шаклланган бирликлардир (non-vessel operating common carrier - тонажга ега бўлмаган умумий тарқатиш оператори; bulk discharge open top container - қуруқ сиқилмайдиган юкларни ташиш учун контейнер). Бироқ, транспортнинг узлуксиз ишлаши, ўз вақтида етказиб бериш технологиясини жорий етиш ва натижада вақтни тежаш муддати иложи борича қисқа бўлишини талаб қилади. Натижада, ўрганилаётган терминосистемада қисқартмалар кенг ривожланмоқда-мутахассислар томонидан алоқа каналлари орқали хабарларни узатиш ва компютер маълумотларини кодлаш учун вақтни тежаш учун ишлатиладиган ҳар қандай қисқартмалар (ETA - expected time of arrival; FAK - freight all kinds, f.a.q. - fair average quality, fwdr. - forwarder).
Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, бошқа терминологияларда бўлгани сингари транспорт терминологик майдони ва унинг ядровий ҳудуди саналмиш транспорт терминосистемасига экстралингвистик омиллар сўзсиз таъсир қилади. Уларга таъсир қилувчи кучнинг шакллари ва даражаларига кўра, тарихий, сиёсий-мафкуравий, коммуникатив ва иқтисодий омилларга ажратилади. Ўзбек тилидаги транспорт терминологик майдони умумистеъмолдаги лексика ва бошқа терминологик майдон номинациялари билан интегратив жараёнда иштирок этади. Шу маънода унинг базавий асосини эса ўзга тиллардан ўзлашган номинациялар, шунингдек, бирламчи коннтаминация орқали ўзлашган терминлар ташкил қилади.
Шундай қилиб, терминология масаласига турлича нуқтаи назар, қарашлар мавжуд бўлса-да, у умумлексиканинг таркибий қисми ва лексикология таркибида кичик фан сифатида шаклланиб улгурган. Жамиятнинг замонавий ҳаёт тарзини, ишлаб чиқариш, таълим, илм-фан, техниканинг ривожланишини терминлар ва терминологиясиз тасаввур қилиб бўлмайди. Чунончи, бу фан терминларнинг келиб чиқиши, уларнинг қўлланилиш мезонлари ва тамойиллари, қайси семантик гуруҳга дахлдорлиги, ўзлашма қатлами, кўп маънолиги ёхуд бир маънога мойиллиги, таснифлари, қўлланиш соҳалари, терминологияда содир бўладиган детерминологизация ва терминологизация каби ҳодисаларни ўрганиш билан шуғулланади.