I bob "Tabiiy monopoliya" tushunchasini shakllantirishga nazariy yondashuvlar

Xulosa va takliflar.
Biron bir narsa sotib olmoqchi bo’lsangiz eng yaxshisini sotib olishni istaysiz, albatta. Lekin yaxshisi bo’lmasa borini sotib olasiz. Sifatlimi yoki sifatsizmi, qimmatmi yoki arzonmi, shunisini olishga majbursiz, chunki shu narsa sizga kerak. Biron bir manzarani ko’z oldingizga keltiring, masalan: Bir odam o’zining tovarini qimmat narxga sotmoqchi bo’ladi lekin istomolchida tanlov ixtiyori bor. Lekin u odam o’z tovarini o’tkazish uchun atrofidagi raqobatdoshlarini sindiradi va natijada istemolchida hech qanday tanlov qolmaydi va uning sifatsiz va qimmat bo’lgan tovarini olishga majbur bo’ladi. Monopolist – bu sizni tanlov imkoniyatidan cheklovchi kishi yoki korxona. Bunda u o’z raqobatchilarini birinma-ketin yo’q qilib, o’zi ma’lum bir sohani ma’lum bir hududda o’ziniki qilib oladi. Keyin u o’z mahsulotiga o’zi istagan narxini qo’yib sotadi, chunki raqobatchisi yo’q-da! Ammo bu hammasi emas. Monopolist o’z mahsulotini sifatiga e’tibor qaratmaydi. Baribir uning mahsulotini sotib olishadi-da!
Kamxarajat qilib ko’proq foydaga sotish har bir tadbirkorning maqsadi va istagi, albatta. Ammo bu istak xalqning zarariga bo’lmasligi uchun raqobat bo’lishi lozim..
RAQOBAT
Raqobat muhitida ishlab chiqaruvchilar imkon qadar sifatli mahsulot ishlab chiqarib arzonroq narxda sotishga urinishadi. Raqobatda yutib chiqish uchun ular doim harakat va izlanishda bo’ladilar va natijada mahsulot borgan sari yaxshilanib boraveradi. Monopol holat esa bu holatning kushandasi hisoblanadi ya’ni bu ikkisi bir-biriga teskaridir.

1. 
   Tabiiy monopoliyalar mahsulotlariga narx belgilash;
   
2. 
   Kompaniyaning rentabelligini cheklash – tabiiy monopoliya;
   
3. 
   Tabiiy monopoliyalar bozorida faoliyat yurituvchi firmalar uchun mulkchilik munosabatlarini tartibga solish.
   

Tabiiy monopoliya mahsulotiga narx belgilash bilan bog’liq muammolardan biri mahsulot sifati muammosidir. Tartibga solinadigan narx sharoitida firma mahsulot sifatini yaxshilashga hech qanday rag’batlanmaydi. Bundan tashqari, ma’lum bir davlat bahosi uchun firma mahsulot sifatini pasaytirish orqali ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish orqali foydani oshirishi mumkin. Bozorda raqobat bo’lmasa, mahsulot sifatining pasayishi uning pozitsiyasiga sezilarli ta’sir ko’rsatmaydi. Nazariy jihatdan, davlat ikkita tutqichni qo’llashi mumkin: sifat ko’rsatkichlarini tartibga solinadigan standartlar ro’yxatiga kiritish va tovarlarning sifati ruxsat etilgan darajadan pastroq bo’lgan taqdirda ishlab chiqaruvchining hisobidan iste’molchilarga yo’qotishlarni qoplash amaliyoti. Daraja. Lekin bu ham sifatni yaxshilash uchun rag’bat yaratmaydi.

Firma faoliyatini bevosita tartibga solishga muqobil monopol hokimiyatdan jamiyatga yo’qotishlarni kamaytirishning mumkin bo’lgan usullaridan biri bu tabiiy monopoliya bozorida raqobatni rag’batlantirishdir. Eng qiyin masala – raqobatning optimal jiddiyligini aniqlash muammosi. Tabiiy monopoliya faoliyatining potentsial raqobatbardosh segmentlariga nisbatan qo’llanilganda, davlat siyosati yangi firmalarning kirib kelishini rag’batlantirish va bozorga kirishdagi to’siqlarni kamaytirishdan iborat bo’lishi kerak.
Bir qator hollarda bitta ishlab chiqaruvchi tomonidan ta’minlangan ishlab chiqarish samaradorligini oshirish jamiyatning monopol hokimiyatni suiiste’mol qilishdan yo’qotishlarini qoplamaydi. Keyin davlat tabiiy monopoliya sanoatini ishlab chiqaruvchi firmalarni bo’laklarga bo’lish yo’li bilan qayta tashkil etishga kirishishi maqsadga muvofiqdir. Qayta tashkil etish yoki tartibga solish mumkin bo’lmagan yoki istalmagan tarmoqlarda raqobatbardosh elementlarni kuchaytirishning muqobil usuli sanoatga kirish huquqi, ma’lum bir mahsulotning yagona yetkazib beruvchisi bo’lish huquqi uchun raqobatni rivojlantirishdir.
Davlat tabiiy monopoliyaga u yoki bu turdagi faoliyatni amalga oshirish huquqini franchayzing shaklida sotadi. Xuddi shunday davlat tomonidan tartibga solish usuli neft qazib olish, yuk tashish, televidenie va radioeshittirish kabi tabiiy monopoliya tarmoqlarida ham qo’llaniladi. Franchayzingning afzalliklari shundaki, u monopolistning faoliyatini samarali cheklashni ta’minlaydi, chunki uning shartlari bajarilmasa, shartnomani uzaytirmaslik xavfi doimo mavjud.