I bob "Tabiiy monopoliya" tushunchasini shakllantirishga nazariy yondashuvlar

I.bob “Tabiiy monopoliya” tushunchasini shakllantirishga nazariy yondashuvlar.
1.1. Tabiiy monopoliyalarning vujudga kelish tarixi.
19-asrning oxirida bozor o’zining uzoq rivojlanish tarixida deyarli birinchi marta qiyin muammolarga duch keldi. Raqobatning ishlashi uchun haqiqiy tahdid mavjud – bu bozorning zaruriy atributi. Raqobat yo’lida iqtisodiyotda monopolistik shakllanishlar shaklida sezilarli to’siqlar paydo bo’ldi.
Monopoliya tarixi chuqur antik davrga borib taqaladi. Monopolistik tendentsiyalar turli shakllarda va turli darajada bozor jarayonlari rivojlanishining barcha bosqichlarida namoyon bo’ladi va ular bilan birga keladi. Ammo ularning yaqin tarixi 19-asrning oxirgi uchdan biridan, ayniqsa, 1873-yildagi iqtisodiy inqiroz davridan boshlanadi. Hodisalar – inqirozlar va monopoliyalarning o’zaro bog’liqligi monopoliyaning sabablaridan birini, ya’ni ko’plab firmalarning o’zlariga najot topishga urinishini ko’rsatadi. Monopolistik amaliyotdagi inqiroz shoklari. O’sha paytdagi monopoliya bejiz emas iqtisodiy adabiyotlar”inqiroz bolalari” nomini oldi.
Monopoliya shakllanishining (monopoliyaning) asosiy xususiyati monopoliya mavqeini egallashdir. Ikkinchisi tadbirkorning ustun mavqei sifatida belgilanadi, bu unga mustaqil ravishda yoki boshqa tadbirkorlar bilan birgalikda ma’lum bir mahsulot uchun bozorda raqobatni cheklash imkoniyatini beradi.
Monopol mavqei har bir tadbirkor yoki korxona uchun maqbuldir. Bu ularga raqobat bilan bog’liq bir qator muammolar va risklardan qochish, bozorda imtiyozli mavqeni egallash, ma’lum bir iqtisodiy kuchni o’z qo’llarida to’plash imkonini beradi, ular kuchli pozitsiyadan bozorning boshqa ishtirokchilariga ta’sir o’tkazish, majburlash imkoniyatiga ega bo’ladilar. Ularning shartlari. Ular o’zlarining shaxsiy manfaatlarini kontragentlariga, ba’zan esa jamiyatga yuklaydilar, deb hisoblash mumkin.
Birinchi monopoliyalar 19-asrning 80-yillarida (temir yoʻlchilar ittifoqi va boshqalar) tashkil topdi. Rivojlanishning o’ziga xos xususiyati davlat iqtisodiyotining ehtiyojlarini qondiradigan yoki uning tizimida alohida ahamiyatga ega bo’lgan tarmoqlarda (metallurgiya, transport, mashinasozlik, neft va shakar sanoati) monopoliyalarni yaratish va faoliyat yuritishda davlat organlarining bevosita aralashuvidan iborat edi. ). Bu davlat-monopoliya tendentsiyalarining erta paydo bo’lishiga olib keldi. 80-90-yillarda sanoat va suv transportida kamida 50 ta turli ittifoq va shartnomalar mavjud edi. Monopoliya kontsentratsiyasi bank sohasida ham sodir bo’ldi. Chet el kapitali monopollashtirish jarayoniga tezlashtiruvchi ta’sir ko’rsatdi. 20-asr boshlarigacha iqtisodiyotda monopoliyalarning roli katta emas edi. 1900-03 yillardagi iqtisodiy inqiroz ularning rivojlanishiga hal qiluvchi ta’sir ko’rsatdi. Monopoliyalar asta-sekin sanoatning eng muhim tarmoqlarini qamrab oldi va ko’pincha kartellar va sindikatlar shaklida shakllandi, ularda marketing monopollashtirildi, ularning ishtirokchilari esa ishlab chiqarish va moliyaviy mustaqillikni saqlab qoldilar. Monopoliyalarni ro’yxatga olish va faoliyat yuritish tartibini tartibga soluvchi qonunchilik va ma’muriy normalarning yo’qligi foydalanish mumkin ularga qarshi qonunchilik holati monopoliyalar faoliyatini rasman taqiqlagan. Bu rasman roʻyxatga olinmagan monopoliyalarning koʻpayishiga olib keldi, biroq ularning bir qismi hukumatning roziligi va bevosita koʻmagi bilan harakat qildi (harbiy-sanoat monopoliyalari). Noqonuniy vaziyat noqulayliklar keltirib chiqardi (tijorat va yuridik faoliyatni cheklash) va shuning uchun ular ishlab chiqarish birlashmalarining ruxsat etilgan shakllaridan foydalangan holda qonuniylashtirishga intilishdi. Ko’pgina yirik sindikatlar – “Produgol”, “Prodvagon”, “Krovlya”, “Mis”, “Sim”, ROST va boshqalar shaklidagi aktsiyadorlik korxonalari bo’lib, ularning haqiqiy maqsadlari va faoliyati maxsus maxfiy shartnoma shartnomalari bilan belgilanadi. . Ko’pincha bir xil korxonalar bir vaqtning o’zida bir nechta shartnomalarda qatnashgan. Sanoat rivojlanishi davrida (1910—14) monopoliyalarning yanada oʻsishi kuzatildi. Savdo va sanoat kartellari va sindikatlarining soni 150-200 tani tashkil etdi. Ko’pgina yirik banklar bank monopoliyalariga aylandi, ularning sanoatga kirib borishi ishlab chiqarishni kontsentratsiyalash va birlashtirish jarayonlari bilan bir qatorda trastlar, konsernlar va boshqalarning mustahkamlanishi va rivojlanishiga yordam berdi. Monopoliyalarning marketing va ishlab chiqarish konsentratsiyasi darajasi juda notekis edi. Xalq xo’jaligining ayrim tarmoqlarida (metallurgiya, transport, mashinasozlik, neft va ko’mir qazib olish, shakar ishlab chiqarish) monopoliyalar ishlab chiqarish va sotishning asosiy qismini jamlagan va bozorda deyarli to’liq hukmronlik qilgan, boshqalarida (metallurgiya, engil
va boshqa sohalarda). Oziq-ovqat sanoati) – monopollashtirish darajasi yuqori emas edi.