I bob "Tabiiy monopoliya" tushunchasini shakllantirishga nazariy yondashuvlar

1-rasm
Natan "Koch egri" ning boshqa navlari ham mavjud, ammo egri chiziqning taxminiy shakli ham shunga o'xshash bo'lib qoladi.
Monopoliya atamasining kelib chiqishi bozorga oid tushunchalardan (yaʼni, yunoncha „monoc“ — yagona, bitta va „poleo“ — sotaman) tarkib topsada, uning iqtisodiy asoslari aslida ishlab chiqarishga borib taqaladi. Monopoliyani quyidagicha taʼriflash oʻrinli: monopoliya — monopol yuqori narxlarni oʻrnatish hamda monopol yuqori foyda olish maqsadida tarmoqlar, bozorlar va yaxlit makroiqtisodiyot ustidan hukmronlikni amalga oshiruvchi yirik korxonalarning birlashmalari.
Monopoliya (yun. Mono — tanho, poleo — sotaman) — iqtisodiyotning bir sohasida tanho hukmronlik; bozorni tashkil etish shakli. Bunday bozorlarda yagona sotuvchi oʻz tovari bilan fa-oliyat koʻrsatadi, boshqa tarmoqlarda bunday tovarning oʻrinbosari boʻlmaydi. Monopoliya ishlab chiqarish vositalari, ish kuchi va yaratilgan mahsulotlar asosiy qismining ozchilik korxonalar, sohibkor shaxslar yoki davlat qoʻlida toʻplanishi natijasida paydo boʻladi. Monopoliya koʻrinishlari qadimdan mavjud. Noyob mahsulot yetishtiriladigan yerlar, konlar, suv havzalari, oʻrmonlar va boshqa tabiiy manbalar ozchilik qoʻlida toʻplanib, egalariga monopol mavqe bergan, ular maʼlum mahsulotni bozorga tanho yetkazib beruvchilarga aylanib, u yerda hukmron boʻlganlar. Monopoliya oʻz tabiatiga koʻra ishlab chiqarishda turgʻunlik paydo qiladi, chunki monopol mavqega tayanib, sarflarni kamaytirmay foyda koʻrish, raqobatning yoʻqligi yoki zaifligidan foydalanib bozorga oʻz izmini oʻtkazish mumkin. Monopoliya bozor munosabatlarini cheklaydi, shu sababli xatto bozor iqtisodiyoti hukmron davlatlar monopoliyaga qarshi chora tadbirlarni koʻradilar.

Monopoliyaning asosiy shakllari:

1. 
   kartel
   
2. 
   sindikat
   
3. 
   trest
   
4. 
   konsernlar hisoblanadi.
   

Monopoliyalar vujudga kelishining moddiy asosi ishlab chiqarishning toʻplanishi hisoblanadi. Ishlab chiqarishning toʻplanishi ishlab chiqarish vositalari, ishchi kuchi hamda mahsulot ishlab chiqarish hajmining yirik korxonalarda toʻplanishini namoyon etadi. Monopoliyaning 6 turi mavjud bo’lib ular:

1. 
   Tabiy monopoliya
   
2. 
   Legal monopoliya
   
3. 
   Sun’iy monopoliya
   
4. 
   Aligopoliya
   
5. 
   Monopsoniya
   
6. 
   Suf monopoliya
   

Tasavvur qiling, ba’zi bir kompaniyalar noyob mahsulotlarni ishlab chiqaradilar, boshqalarida esa o’xshashligi yo’q. Bu shunchaki noyob mahsulot bo’lib, u korxona uchun monopoliya maqomini yaratadi, chunki uning raqobatchilari yo’q. Biz shunday xulosaga keldik monopoliya – bu korxonabu butunlay noyob mahsulotning chiqarilishini va uning narxini nazorat qiladi, va yana raqiblari yo’q boshqalar ushbu mahsulotni chiqarmaganligi sababl
Monopoliyaning foydalari.
Eng katta imtiyozlardan biri bu bozorni boshqarish. Agar oligopoliyalar narx rahbariga teng bo’lsa, unda hech kimni tenglashtirishning hojati yo’q – siz mahsulot ishlab chiqarasiz va unga narxni o’zingiz belgilaysiz. Ammo juda yuqori narx qo’yish kerak emas – chunki odamlar shunga o’xshash mahsulotlarni arzon narxlarda qidira boshlaydilar. Bundan tashqari, u quyidagicha antitrest xizmati, monopolistlar faoliyatini boshqaruvchi. Shuning uchun hammasi ham oddiy emas – monopoliyalar yuqoriķ narxni belgilashlari yoki boshqalarga shart qo’yishlari mumkin emas, ular monopoliyaga qarshi qonunlarga rioya qilishlari kerak.
Monopoliyaning kamchiliklari.
E
htimol, nazorat FAS allaqachon kamchilik monopoliya uchun, lekin qonunga rioya qilish zarur. Agar siz boshqa tomondan murojaat qilsangiz, monopoliyaning yo’qligi shunchaki bo’lishi mumkin raqobatning etishmasligichunki ular mavjud bo’lsa, korxonalar o’z mahsulotlarini yaxshilashga harakat qilmoqdalar va shu orqali rivojlanish jarayoni davom etmoqda. Agar u bilan kurashadigan hech kim bo’lmasa, unda nima uchun biror narsani o’zgartirish kerak. Vaqt o’tishi bilan noyob mahsulot o’zgarmaydi deb o’ylamang – bu sekinroq sodir bo’ladi.
Monopol bozorga qanday kirish mumkin.
Bu shunday juda qiyin. Odatda monopolistlar eng yirik korxonalardir, ular nafaqat bozorni nazorat qilishadi, balki raqobatchilarni, ayniqsa yangi kelganlarni osongina siqib chiqarishlari mumkin. Kichik firmalar shunchaki monopolistning kuchiga ega emaslar. Raqobatchilarga ega bo’lish foydali emas, shuning uchun katta kompaniya kichik korxonani osongina maydalashi mumkin. Buning ko’p usullari mavjud, ammo bu boshqa mavzu.
Monopoliya bormi? Monopoliyaga oid misollar.
Tabiiy monopoliya kam uchraydi hayotda. Odatda bu infratuzilma. Bu erda monopoliyalar, temir yo’l (Rossiya temir yo’llari) mavjud. Aslida, ular ushbu sohada monopolistdir, chunki boshqa kompaniyalar yo’q. Shu sababli, xizmat ko’rsatish sifati yaxshilanmaydi. 50 yil oldin poezdlar qanday yurgan va hozir ham. Va zamonaviylari juda qimmat va faqat Moskva va Sankt-Peterburg orqali sayohat qilishadi.
Televizor oldida zerikishdan ko’ra, rivojlanayotgan va qiziqarli iqtisodiy strategiya ortida sokin oilaviy oqshomni o’tkazish yaxshiroqdir. “Monopoliya” o’yin taxtasi bolaligidanoq ko’pchilikka tanish va u hatto ikki kishidan iborat bo’lgan kompaniya uchun ham mos keladi va oddiy ko’rsatma qoidalarni o’rganishga va yangi boshlanuvchilar uchun ma’lum ko’nikmalarni egallashga yordam beradi. Zamonaviy dunyoda asosiy qoidalar va qanday strategiyalar mavjudligini bilib oling.
Monopoliya tarixi
Monopoliya (yunoncha monos – bitta, poleo – sotish uchun) har qanday iqtisodiy faoliyatni amalga oshirish uchun davlat, korxona, tashkilot, savdogarning (ya’ni, bir shaxsga, shaxslar guruhiga yoki davlatga tegishli bo’lgan) mutlaq huquqidir. Monopoliya raqobat bozorining aniq teskarisidir. O’z tabiatiga ko’ra, monopoliya erkin raqobatni, o’z-o’zidan paydo bo’lgan bozorni yo’q qiladigan kuch sifatida harakat qiladi.
Monopoliyalar tarixi qadimgi davrlarga etib boradi. Turli shakllardagi va turli darajadagi monopol tendentsiyalar bozor jarayonlari rivojlanishining barcha bosqichlarida namoyon bo’ladi va ularga hamroh bo’ladi. Ammo ularning yaqin tarixi XIX asrning oxirgi uchdan birida boshlanadi.
Hodisalarning o’zaro bog’liqligi – inqiroz va monopoliyalar – bu monopoliyaning sabablaridan biri, ya’ni ko’pgina firmalarning monopolistik amaliyotda inqiroz zarbalariga echim topishga urinishidir. O’sha paytdagi iqtisodiy adabiyotdagi monopoliyalar “inqiroz bolalari” deb nomlanganligi bejiz emas.
Monopoliyalarning tarixi har bir bosqichda iqtisodiyotning yangi shakllarini berib, monopollashuvni tezlashtirgan jarayonlarning rivojlanishi bilan uzviy bog’liqdir.
Ulardan eng muhimlari orasida:
· aktsiyalarning o’sishi;
· banklarning yangi roli va ishtirok etish tizimini rivojlantirish;
· monopolistik birlashish kapitalni markazlashtirish usuli sifatida;
· kapitalistik birlashmalar shakllari va birlashmalarning so’nggi shakllari.
Ushbu jarayonlarning har biri zamonaviy kapitalizm rivojlanishida mustaqil ahamiyatga ega. Shu bilan birga, ularning har biri o’z-o’zidan iqtisodiyotni monopollashtirishni jadallashtirdi.

Monopoliyani yaratishning ikki yo’li mavjud:

· foydani kapitallashtirish yoki qo’shilish
·
sotib olish orqali.
So’nggi paytlarda ushbu usulning ustunligi kuzatildi. Ishtirok etish tizimi tarmoqlararo va tarmoqlararo monopolistik ittifoqlarni tashkil etishning muhim shakli bo’ldi. Uni rivojlantirish imkoniyati aktsiyadorlik jamiyatining shakliga bog’liq bo’lib, u nazorat paketining egasiga tegishli. Agar aktsiyalarning nazorat paketining egasi boshqa kompaniya bo’lsa, u holda u o’zining “sho’’ba” kompaniyasini boshqarish imkoniyatiga ega bo’ladi. Bu tabiatda ko’p bosqichli bo’lishi mumkin bo’lgan ishtirok etish tizimi bo’lib, piramidaning eng yuqori qismida joylashgan kompaniyaga ulkan kapital ustidan nazoratni ta’minlaydi.
Mustaqil kompaniyalarni birlashtirish shaklida markazlashtirishning kuchayishi hisobiga kapitalning tez o’sishi ta’minlandi. Kapitalni markazlashtirishning ushbu shakli AQShda keng qo’llanilgan. Monopolistik qo’shilishning birinchi katta to’lqini AQShda XIX asrning 90-yillari va XX asrning birinchi yillarida yuz berdi. Natijada butun sanoatni bo’ysundiradigan eng yirik kompaniyalar paydo bo’ldi.
XX asrning ikkinchi yarmidagi monopoliyalarning muhim xususiyati ularning xalqaro maydonga nafaqat savdo sohasida, balki to’g’ridan-to’g’ri chet elda filiallar va filiallar shaklida tashkil etilgan ishlab chiqarishga kirishidir. Milliy monopoliyalarning transmilliy korporatsiyalarga (TMK) aylanishi.