I bob. O’zgaruvchan tok zanjirlari 1 asosiy ta’riflar

^W==4.4 4fS_f3B_m. (73)

Magnit induksiya V_t uzak ferromag npt materialining magnitlanish egri chi ziri asosida odatda 1 — 1,5 Tl atrofi da tanlab olinadi.

Transformatorning salt ishlash toki egri chizirining shakli Sinusoidal egri chizivdan ancha farsqiladi, bunga sabab gisterezisning ta’siri va magnit induk siyasi V ning magnit maydon kuchlangan ligi N ga borlshushgining nochiziriyli gidir. Gisterezis ta’siri tufayli mag n_Imlovchk tok nol qiymatdan uzi hosil

98 rasm.Transformator o’zagida magnitlov chi tok vamagnitoqimining vektorlari
qiladiganmagnitoqimga sara ganda ol dinroqo’tadi.

Lekin magnitlovchi toklarni x.isonb lashda ko’p lollarda haqiqiy nosinusoni dal magnitlovchi tokni ekvivalent Sinusoidal tok bilan almashtirishga yo’lqo’yiladi.Sinusoidalva noSinusoidalmagnitlovchi toklarning ekvivalentlik sharti shu toklar ta’sir etuvchi qiymat larining tengligi va ular tufayli bo’ladigan energiya isroflarining teng bu lishidir. Bunday almashtirish transfor­matorning magnitlovchi tokini pulat

uzakdagimagnitoqimi vektori F_t dan

a burchakka uzib ketadigan vektor I₁₀ bilav tasvirlashga _Imkon beradi, bu burchak magnit kechikish burchagi yoki isroflar burchagi deyiladi (98 rasm). Shu ni ta’kiDlab utamizki, vektor diagram malarda, odatda, amplitudaqiymatlari

ning vektorlari F_t, V_t, N_t tasvirla­nadi. Xuddi shu qiymatlar odatda magnitqisonblariga kiradi.

Transformator o’zagida magnit oqi mini hosilqilib turadigan salt ishlash »oki ikkita tashkil etuvchidan: faza ji qatidan uzakdagi magnitoqimi bilan mos tushadigan reaktiv tok 1_r bilan pu­latdagi isroflar tufayli paydo bo’ladigan vaI_r dan 90° uzib ketadigan ak­tiv tok I_a dan iborat (98 rasmga ga­rant). Bu tashkil etuvchilar orasidagi fazalar siljishi 90° ga teng bo’lgani uchun

ho = Vl²_a +11

Ko’p transformatorlarda tokning aktiv tashkil etuvchisi I_aq0,U_p, shu sababli agar faqat I₁₀ ning qiymatini tasriban aniqlash zarur bo’lsa, u holda1_a ni qi sonbga olmaslik va I₁₀ = 1_r deb xisonblash mumkin.

Agar pulatdagi isroflar bilan bor liqbo’lgan aktiv tashkil etuvchi I ni aniqlash l o z_Imbo’lsa, u holdaV_t ning tanlangan k;iymati uchun jadvallaqdan pulatdagi nisbiy isroflar R_{P 0} ni to piщ kerak. Cjterpaqajmi I_urS_?3 = V

gg

(bu yerda I._r = 2I_k — magnit liniyasi

ning urta chiziri) va pulatning zichligi u_pasosida uzakning massasi G ni (agar u noma’lum bo’lsa) qisonblab topish lo z_Im; massa G = u_p l_fpSq₃ Shunday qilib, pulatdagi isroflar quvvati P„=P_noG. Tokning pulatdagi isroflar bilan 6of lsh$ bo’lgan aktiv tashkil etuvchisi iqy yidagiga teng.bo’ladi:

I_a = ^PuVi (74)

4 SONChILMA MAGNITOQIMTUTINIShLAR

Transformatorda q = 2®; kat talik sonchilma oqimtutinshi deyiladi, bunda F_a1 — asonsan magnitsiz mux_Imdan o’tadigan magnitoqimibo’lib, u magnit yur_Imuvchi kuchi shu oqimni vujudga kel tirgan chulg’amning ma’lum uramlar grup pasi bilan tutingan bo’ladi. Shu chulg’amning barcha uramlariga doyr sonchilma magnit tutinishini aniqlashda w, F_a.ku paytmalar birbiriga qushiladi. Ferro magnitmas materiallarning magnit sing diruvchanligi amalda magnit do_Imiysiga teng r, = s₀. U magnito’tkazgich pulati ning magnitO’tkazuvchanligidan ko’pmar­ta (bir necha ming marta) kichik bo’ladi. Lekin pulatdan taiщarida tutashadigan

rasm. Sonchilma oqimtu tinishiii aniqlash

Ел — ho I^х1»
sonchilmamagnit maydon chiziqlarining uzunligi magnitqarshilik tegishlicha ka maytiradigandan ancha kam bo’lishi mum­kin. Shunday qilib, transformatorning salt ishlashda birlamchi chulg’amdagi oqim tutinish (99 rasm) asosiyoqimtutinish a»F_t bilan (F_t — magnito’tkazgich pula tidagi magnitoqimi) nisbatan kichikroqsonchilma oqimtutinishdan tarkib topadi.

Sonchilma oqimtutinishning oniy siy matlari uni vujudga keltiradigan tok­ning vkiy qiymatlariga proporsional, ya’ni sonchilma oqimtutinish faza jiqat dan tok bilan mos tushadi.Sonchilma oqimtutinishning faza jihatdanmagnitlovchi tok bilan mos tushmaydigan asosiyoqimtutiniщW dan mo’qi_m farqi ham ana shunda.

Shunday faza sharoitlariga muvofiqholdasonchilma oqimt utinishning vektori yunanalishi jihatdan uni quzratuvchi tok ho vektoriga mos bo’lishi kerak.

Sonchilma oqimtutinish tokka turri proporsional, tok bilan oqimtutinish orasidagi proporsionallik koeffisiyen­ta esa induktivlikdir. Transformator­da— bu sonchilma pnduk'shvlik, jumladan birlamchi chulg’amdagi sonchilma ivduktiv

LI» £a = 1 •

Sonchilma oqimtutinish ChG_L birlamchi chulg’amda eyuk ni induksiyalaydi, salt ishlashda uning cha’sir etuvchi qiymati quyidagicha bo’ladi:

Edi ~ ho^xi

yoki fazalarning nisbiy siljishini e’ti borga olsak, kompleks formada bunda x₁ = (aL₁—birlamchi chulg’amning sonchilma induktiv qarshiligi.

Bu aniqlashtiruvchi tushunchalardan foydalanib, transformatorning birlamchi chulg’amida tok birlamchi kuchlanish bilan ikkita eyuk ning: pulat uzakda magnitoqimi induksiyalaydigan bittaye_gvason­chilma oqimtutinish induksiyalaydigan ikkinchi ye₂ eyuk ning birgalikda 1a’si ridan paydo bo’ladi, deb hisonblash kerak. Demak, birlamchi tok (oniy qiymati)

: ^I1 + ^ei + ^edl

ho ,

yoki birlamchi kuchlanish

«1 = (—1) — (— ^ye_l) + ы G_X.

Ana shu Sinusoidal kattaliklar oniy qiymatlarining algebraik tenglamasidan kompleks formadagi tenglamaga utamiz:

i, = (£!) + (~Ye_a1) + !_1oG1.

Ye_l = hoi^xinio’rnigaquysak,

■“ —Ye\ L (^g\ i^xt)' (75)

(^ri + I^xO —Zi kattalik birlamchi chulg’amning k,arshiligi deyiladi. Uning mo­duli g_x = U g\ + x\.

Yuqorida keltirilgan nisbatlardan foydalanib, transformatorning salt ish laщdagi vektor diagrammasini k,uramiz (100 rasm). Bunday diagrammaning bosh lanrich vektori sifatida pulatdagi magrasm. Transformatorning salt ishlashi dagi vektor diagrammam

•

n_Imoqimi vektori F_t ni qabul qilish massadga muvoftuщr. Unga nisbatan

salt ishlash tokining vektori I_1v faza jihatdan uzib ketish tomoniga isroflar burchagi a ga siljigan bo’ladi. Bu tok

fazajihatdan F_t ga mos tushadigan re

aktiv tashkil etuvchi I_10r bilan faza ji qatdan I_10r dan 90° Uzib ketadigan ak­tiv tashkil etuvchi I_10a dan tarkib top­tan. Bu toklar birlamchi va ikkilamchi chulg’amlarda induksiyalaydigan Ye_i Ye_λeyuk lar vektor F_t ga nisbatan 90° orqadasoladi. Vektor Yeg uni induksiya­laydigan oqimtutiniщ 'R dan 90° orqadaqoladi.

(75) formulaasosidaU_x ni vektor lar yishndisi sifatida anshqlaymiz. Ish

ni kattalign jihatdanYe_x ga teng va yu

'0»

nalishiqaramaqarshi bo’lgan (—£j) vek tordan boshlaymiz. B u vektor kuchlanish

U_x ning Uzakdagi magnitoqimi birlam­chi chulg’amda induksiyalaydigan eyuk ni muvozanatlaydigan qismibo’ladi. Vekyur (—Ej) ga birlamchi chulg’amdagi kuchla nishning aktiv pasayish vektori 1₁₀g₁ni 1\ushamiz. So’ngra kattaligi jihatdanE_dlga teng va faza jizqatdan qaramaqarshi, •

demak 7₁₀r_t bilan 90° burchak hosil si ladigan vektor J₁₀jxi ni qushamiz. Shu yo’l bilan qurplgan birlamchi kuchlanish

• vektoriUi tok vektori I₁₀ dan f₁₀ bur chakka uzib ketadi. Vektor lyfi bir­lamchi chulg’amda kuchlanish ichki pasayishlari uchburchagining gnpotenuza si bo’ladi—bu birlamchi chulg’amda kuch lanishning tul!Щ pasayishidir. Diagram­mada yaqqollik uchun u va uning tashkil etuvchilari juda kattalaщtirib kursa tilgan. Real transformatorlar salt ish lashida kuchlanishning bunday pasayish i Ul ning 0,5λ dan ortmaydi.

NAGRUZKALI TRANS­FORMATORDA KUChLANISh, MAGNIT YuR_IMUVChI KUCh LAR VA TOKLAR

Birlamchi kuchlanish tenglamasida nag­ruzka vaqtida kuchlanish ayr_Im tashkil etuvchilarining qiymatlari uzgaradi:

Tok Iiko’payishi bilan kuchlanish pa sayishi I_xZ_x ortadi va, binobarik, kuch • — • lanish £I_xO’zgarmasbo’lganda (—Yeq) ka mayadi. Bu tashkil etuvchiga pulatdagi oqim F proporsional, chunki £₁ = = 4,4?щF_t Lekin qatto tuliq nagruz­kada ham zfzirgi transformatorlarda kuch­lanishning ichki pasayishi I_lmZjU₁ ning bir necha prosentlaridan ko’pbo’lmaydi. Demak, ko’p xollarda va u bilan birga pulat uzakdagi magnit ogrshi F_tham nagruzkaga borliq emas; deb hisob lash mumkin; ikkilamchi tokning uzgari, shi tegishlicha birlamchi tokni ham uzgartiradi, lekin transformator asosiymagnitoqimining pulat uakdagi magnitoqimiamplitudasiga deyarli ta’sir etmaydi. Magnitoqimining bunday doi miyligi birlamchi qismalarida kuchlanish U₁o’zgarmasbo’ladigan kuch transforma torlarining ishlashi uchun xarakterlidir.

Transformator nagruzkasini ikkn lamchi chulg’amga ulangan nagruzkalash iqy rilmasining muayyan qarshiliki hosilqiladi (101 rasm). Bunday sharo_Imda eyuk Ye_g ikkilamchi zanjnrda tok I₂nihosilqiladi. Birlamchi va ikkilamchi chulg’am lar magnit yur_Imuvchi kuchlarining birga likdagi ta’siri transformatorning pu­lat O’zagida asosiymagnitoqimini vu­judga keltiradi (unpng amplitudasiF_t). Lekin bu magnitoqimining amplituda sini o’zgarmas deb hisoblash mumkinligi uchun uni vujudga keltiradigan magnit yur_Imuvchi kuchning amplitudasi hamo’zgarmasbo’lishi kerak. Demak, magnitoqimini zfeil qilib turadigan bu magnit yur_Imuvchi kuch salt ishlash rejimi dagi magnit yur_Imuvchi kuch ho^wi ga teng bo’lishi kerak. Ana shu nisbatlar asosida transformatorning magnit yur_Imuvchi kuchlari tenglamasi k;uykdagichabo’ladi:

i₁w_l + i₂w_i = I₁₀w₁ (76)

yoki

h »i = (— K 0Ua) + ho Wi (77)

Birlamchichulg’amningmagnityur_Imuv­chikuchiikkilamchichulg’ammagnityur_Imuvchikuchiningmagnitsizlovchita’siri

ni (— I₂do₂) muvozanatlaydi va uzakda magnitoqimihosilqilib turadi.

Magnit yur_Imuvchi kuch tenglamasi (77) ni o»! gabo’lib, uni osongina toklar tenglamasiga aylantirish mumkin:

I, = (I,j) + I₁₀ = I₂'+I₁₀. (78)

I₂' =—I₂wqIWl kattalik keltirilgan ikkilamchi tok deyiladi. Bu birlamchi tokning ikkilamchi tokning magnitsiz

J,		—>■
	1 G		1
V,	3 s^i?	^zj
	'Gm	1	T