I bob. O’zgaruvchan tok zanjirlari 1 asosiy ta’riflar

101 rasm. Nagruzkalash qurilmasiga ulangan tranoformator sxemasi
lovchi ta’sirini muvozanatlaydigan qis midir. Birlamchi tok keltirilgan ikki­lamchi tok bilan salt ishlash tokining vektor yig’indisidan iborat.

Nagruzka ortishi bilan ikkilamchi tok ko’payadi, tok I₁₀ esa uzgarmaydi. Tulshq nagruzkada I₁₀1_l ning fasat bir necha prosentinigina tashkil etad_Imva uni hisobga olmasak, u zrlda katta ligi jizqatdan I_X = I₂w₂Iw_x, shunga ko’rahlh — WzIw_L = 1 Il₁₂ — bu govorila biz transformatordagi isroflarni zrgsonbga olmay chiqargan nisbating uzidir.

Ikkilamchi chulg’amda z?am ichki iqap Shilik z_a bor, u chulg’amlarsimlarining aktiv qarshiligi g₂ bilan induktiv son­chilma qarshilik yig’indisidan iborat. Ikkilamchi chulg’amning magnit yur_Imuvchi kuchi hosilqilgan maydon magnit kuch chizshuirining bir qismi ferromagnitmas materiallarda birlamchi chulg’amdan tash sarida 1utashganligi tufayli ikkilam­chi chulg’amda sonchilma oqim tutinish vu ,judga keladi. Atib ugilgan magnit yur_Imuvchi kuch uzakda asosiymagnit osi mini va ikkilamchi chulg’amda sonchilma oqim tutinishni hosil silishga intila di. Asosiymagnitoqimi birlamchi chulg’ammagnit yur_Imuvchi kuchining tegishli cha ko’payishi bilan kompensasiyalanadi, lekin ikkilamchi chulg’amning oqim tutini shi saslanib soladi (99 rasmga s.) U sonchilma eyuk Yeqni indukdiyalaydi, bu kuch zrgsonblashlarda x₂ kattalik bilan hisobga olinadi, ya’ni E_d2 =I₂x₂. De­mak, tok I₂= ?^{g + Ye}“²>^lekinUZ. =U₂, ^Tλ + 2_N ya’ni ikkilamchi chulg’amqismlaridagi kuchlankshga tengligi sababli

+I«'’. +(£). (79) yoki ikkilamchi kuchlanish

I_a (r_a + IXj) = Yo₂— l_zZ_a. (80)

Bu tenglama elektr energiyasi manbai iikg qismalaridagi kuchlanksh tenglama siga o’xshayda.

Transformatorlarning quvvati orti shi bilan (nominal kuchlanishlar uzgar maganda) g_xvar_λ x_g va x_a ga nisbatan ka mavdi. Chulg’amlar simiping kesimi kat

talashishi ularning aktiv qarshiligini kamaytiradi. Shu bilan bir vaqtda in duktivlik oz kamayadi, chunki u asonsan simlarning kesimiga emas, balki uzun ligiga borlshu Xuddi shu sababli katta vao’rtacha traisformatorlarda chulgam larning tu lis ichki qarshiligiki sonchil­ma oqimtutinish xosil silgan sonf ik duktiv qarshilik deb hisonblash mumkin.

NAGRUZKALI TRANS FORMATORNING VEKTOR DIAGRAMMASI

Nagruzkali traisformatorlarda kuch² yaanishlar bilan toklar orasidagi nis batlarni ularning vektor diagramma la­ri yaqqol kursatadi. Salt ishlash reji midagi kabi nagruzkali transformator­ning vektor diagrammasini Щ yasashni

x.am gsonsiy magnitoqimiF_t vekto­ri dan boshlash massadga muvofiq (102 rasm. a). F_t ga nisbatan vektor I_1va Ourchakka uzib ketadi. Asssly lgagya_Im

oig_ImH induksiyalaydigan eyuk vektori Yo₂undan 90° ga orqadaqoladi. Shu eyuk

bilan tek I_a orasidagi fazalar silji­shi T_a ikkilamchi zanjir reaktiv va ak­tiv k;arshiliklarining nisbatiga borlis. Agar nagruzka g_n aktiv qarshilikg_abilan induktiv qarshilik x_i dan iborat

bo’lsa (ko’pincha shunday bo’ladi), u zflda

burchak ostida tok vektori I, ni chizib, So’ngra ikkilamchi kuchlanish vek

torinn apiqlash lozimU₂ — £_g — I₂Z₂.

Demak, £_a da:;1₂g_g va I₂Ix_a vektorlar

ni ayiriщ kerak. I₂jx₂ni ayirish uchun

E_t vektorning uchidan I₂yo’nalishiga per­pendikulyar tushiramiz va shu perpendi

kulyardaYe_λ ning uchidan I₂x₂ katta li kni

!quyamiz. Uning vektori Ye_λ ga tomon yu

nalganbo’ladi. So’ngraI₂g_ani ayiriщ

uchunI₂Ix_g ning boshidan I_a ga parallel

turri chiziq ugkazamiz va unga I₂g_a ning

qiymatiniquyamiz. I_ag_avaI_aIx_’ vektor ikkilamchi chulg’am kuchlanishlari ichki pasayish uchburchagining katetlari zugsonb lanadi. Bu uchburchakyuqhg gipotenuzasi—

_Imz_t. Koordinatalar boshini U_ag_a ning boщi bilan birlashtirib, ikkilamchi kuch­lanish vektori 0_’nihosilqilamiz. Toklar tenglamasi £78) ga ko’ra bir

lamchi tok vektori I_x ni yasash uchun dast q lab Ij vektoqni—keltirilgan ikkilam­chi tok vektorkni yasash lozim. U yuna lishi jnzqatidan vektor 7_a ga qaramaqarshi bo’ladi.I₁₀ bilan I₂' ni geometrik qushib, kuyidagini topamiz:

h —4 + bi­vektor U na umuman salt ishlash diag ‘

rammasida yasalgani kabi: yasaymiz:

U₁q(—Eq + i_lr_l + l_llx_l.

Vektor (— £0 ni uzish tomoniga F_t ga 90° burchak ostida yasaymiz. Unga I_xga ; parallel bo’lganI_xg_x vektorni va 1\ dan 90° uzadigan vektor I_xIx_x ni su shamiz. Vektor ‘_x kuchlanish ichki pa yeayishlari uchburchagining gipotenuzasi bo’ladi. Uning uchini koordinatalar bo shi bilan birlashchirib, birlamchi kuch­lanish vektori U_x ni hosilqilamiz. Birlamchi kuchlanish bilan tok orasida­gi fazalar siljishi ikkilamchi zan­jir dagi fazalar siljishi ₂ dan katta.Bu induktiv magnitlovchi tok bilan transformator ikkala chulgami ichki in­duktiv qarshilyklarininr ta’siri nati .jasidyar. '





102- раем. Трансформаторнинг диаграммаси: а—акгив-нндуктив нагрузкада, б—енгимлн нагрузкада
Agar transformatorikkilamchi zan jirida fazalar siljishi sig’imhhva

unda ikkilamchi tok I₂ kuchlanish SI₂ dan uzib ketadigan bo’lsa, u holda vek­tor diagramma ilgarigidek yasalsa ham umumiy kurinishi ancha uzgaradi. Si r_Imiy nagruzka tufayli tok faza ji zqatdan eyuk yo₂ dan Ch₂ =» arctg

^gya + ^gg

burchakka uzib ketadi.

Bunday diagrammaning (102rasm, b) sator o’ziga xos xuson’qyatlaridan shuni ta’kidlab utamizki, unda iste’molchi ning sig’imqarshiliki ikkilamchi chulg’amning sonchilma induktiv qarshiligi bilan ma’lum darajada kompensasiya

lang&ai sababli U_z Ye_g dan katta bo’lishi mumkin.

Transformatorning vektor diagram

malari, odatda transformatordagi zqodi salarning miyedoriy emas, balki sifat tomonini tasvirlaydi. Ular da yassonllik uchun kuchlanishning ichki pasayishi va salt ishlash tokini juda kattalashti rib tasvirlashga turri keladi. Real transformatorda kuchlanishning pasayi­shi birlamchi va ikkilamchi kuchlanishlarning bir necha prosentidan oshmaydi.

Birlamchi va ikkilamchi kuchlanish larning nisbati odatda ancha katta (ma­salan, 6000 va 220 V), shu sababli vektor diagrammada birlamchi va ikki­lamchi kuchlanishlar hamda toklarni bir xil masshtabda tasvirlash qiyin.. Xuddi shu sababli vektor diagrammalar, odat­da, keltirilgan transformator uchun yasaladi, bunda w_x = w_zva, binobarin, p_1g = 1; bundan taiщari, bu yerda Ye_x — = Ye₂, G₂ = I₂ va xokazo. Bunday shart birlamchi va ikkilamchi zanjirlardagi nisbatlarni unchalik uzgartirmaydi, le­kin birlamchi va ikkilamchi kattalik larni bevoqima tavdeslashga _Imkon bera di. Vektor diagrammalar (102rasmga k;.) ana shunday keltirilgan transformator (Ye_g — Ye₂, 1₂ —I') uchun tuzilgan. Trans formatorni p₁₂ — 1 ga keltirishdan x;isonblashlarda keng foydalaniladi. Kel­tirilgan kattaliklarning haqiqiy ikki­lamchi kattaliklar orqali ifodalanishi quyidagicha Ye\ = w_lIw₂E₂; I₂= w₂Iw_l 1₂

vategishlichaU₂ w_llw₂ U₂; I₂ r₂ = — I₂ r₂

va xokazo. Lekin qarshiliklarni kelti rishda energetik shartlar o’zgarmas bu


lishikerak, shusababli


TRANSFORMATORNING KISKA TUT AShU V TAJRI BASI

Ishlatish sharo_Imidagi sissa tuta shuv bilan sissa tutashuv tajribasini birbiridan farqlash lozim.

Transformatorning ikkilamchi chulra mn sisqa tutashtirilgan rej_Imtrans­formatornыm sissa tutashuvi deyila­di.Ishlatish sharo_Imida sissa tutashuv avariya rejimiqisonblavadi, bunda trans­formator ichida uni yemiradigan ko’p mivdorda issislik chiqadi.Siщa, tutashuv tajribasi kichik qiymatga szdar juda pasantirilgan kuch lyanishda (nominal birlamch kuchlanish­ning taxminan 5—10λqadar) bajari ladi.Uning qiymati shunday tanlanadi ki, ikkilamchi chulgamda sissa tutashuv bo’lishiga qaramay, birlamchi chudramda gi tok I_x nominal qiymatga teng bo’lishi kerak.O’lchash priborlari komplek­ta yordamida (103rasm) tajriba voqima sida kuchlanish U_ln tok I_1pvaquvvatR_1u, ayuщlanadi. 1_{ ning nominal siyma tida tok I₂ham nominal qiymatga ega bo’ladi. Bu tajribada eyuk Ye_g kuchla­nishning ichki pasayishini qoplaydi, xolos, ya’ni Ye_2}== 1₂ g₂, nominal nagruz­kada esa

Ye_g = U_Im

shu sababli Ye_2k Ye₂ ning bir necha pro sentinigina tashkil etadi, xolos. Ki­chik eyuk Ye₂ ga kichik asosiymagnit oqi mi turri keladi.Magnito’tkazgichdagi energiya isroflari magnitoqim kvadra tiga proporsional, shu sababli sissa tutashuv tajribasida isroflar kam bo’ladi. Lekin bu tajribada ikkala chulg’amda toklar nominal k,iymatga ega bo’ladi, shuning uchun chulg’amlardagi ener­giya isroflari nominal nagruzkadagi kabi bo’ladi. Demak, sisqa tutashuv taj­ribasida transformator tarmoyedan ola dshgan quvvatR_1kchulg’amsimlaridagi energiya isroflariga sarflanadi:

V+Ch'><⁸¹>