I bob. Mexanik harakat haqida umumiy ma’lumotlar 1-§. Jismlarning harakati mexanik harakat

Kuch kucho‘lchagich, ya’ni dinamometr yordamida o‘lchanadi.
Dinamometrlar qo‘llanilish maqsadiga ko‘ra turlicha bo‘ladi. 57-rasmda 
ulardan ayrimlari tasvirlangan.
Kuchlarni qo‘shish
Agar biror jismga bir nechta kuch ta’sir eta-
yotgan bo‘lsa, masalani soddalashtirish uchun ular-
ning jami ta’sirini bitta kuch ko‘rinishida ifodalash 
mumkin. Buning uchun jami kuchlarning vektor 
yig‘indisini topishimiz kerak. Masalan, aravachaga 
bir to‘g‘ri chiziq bo‘ylab qarama-qarshi yo‘nalish-
da 
→
F
  1
  =  3  N  va 
→
F
  2
  =  5  N  kuchlar  ta’sir  etayotgan 
bo‘lsin (58-a rasm). Bu vektor kuchlarning yig‘in-
disi 
→
F
 
 = 
→
F
 1
 + 
→
F
 2
 miqdor jihatdan 8 N emas, balki 
2 N ga teng bo‘ladi. Aravacha shu | F | = 2 N kuch 
ta’sirida o‘ng tomonga harakatlanadi (58-b rasm). 
Endi ikkala kuch bir tomonga yo‘nalgan bo‘lsin 
(59-a rasm). Bunday holda ikkala kuchning kat-
taligi  to‘g‘ridan-to‘g‘ri  qo‘shiladi.  Natijaviy  kuch 
|  F  |  =  8  N  bo‘lib,  aravacha  shu  kuch  ta’sirida 
o‘ng tomonga kattaroq tezlikda harakatlanadi (59-b 
rasm). Bir to‘g‘ri chiziq bo‘ylab ikkita emas, balki 
undan ortiq kuchlar ta’sir etsa, natijaviy kuch har 
bir kuchning yo‘nalishiga qarab, ularning katta- 
liklari qo‘shiladi yoki ayiriladi.
57­rasm. Eng oddiy (a), qo‘l panjalari kuchini o‘lchaydigan (b) va katta 
kuchlarni o‘lchaydigan (d) dinamometrlar
 (a)
 (b)
 (d)
58­rasm. Qarama-qarshi 
yo‘nalgan kuchlar (a) va 
ularning yig‘indisi (b)
→
F
1
→
F
2
→
F
b
a
→
F
   
=  
→
F
2    
–   
→
F
1
59­rasm. Bir tomonga 
yo‘nalgan kuchlar (a) va 
ularning yig‘indisi (b)
→
F
1
→
F
2
→
F
b
a
→
F
   
=  
→
F
1    
+  
→
F
2

---

72
Dinamika asoslari
Agar ta’sir etayotgan kuchlar bir chiziqda yot-
masa, vektorlarni qo‘shish qoidasiga asosan yig‘indi 
kuch topiladi. Masalan, yukni uchta kuch tortayotgan 
bo‘lsin (60-rasm). F
→
1
 va F
→
2
 kuchlarning teng ta’sir 
etuvchisi  F
→
1
  + F
→
2
  =  F
→
12
 ga teng. F
→
12
 va F
→
3
  kuchlar 
o‘zaro teng va qarama-qarshi yo‘nalgani uchun ular- 
ning teng ta’sir etuvchisi  F
→
12
 + F
→
3
 = F
→
 = 0 bo‘ladi.  
Natijada  bu  yuk  muvozanat  holatida  osilib  turadi.  Yukka  ta’sir  etayotgan 
Yerning tortish kuchi va arqonning elastiklik kuchi ham muvozanatda bo‘ladi.