I bob. Mexanik harakat haqida umumiy ma’lumotlar 1-§. Jismlarning harakati mexanik harakat

18­§. JISMLARNING O‘ZARO 
TA’SIRI. KUCH
  
Jismlarning o‘zaro ta’siri
Tinch turgan jism boshqa jismlar bilan o‘zaro 
ta’sirlashishi natijasida harakatga kelishi mumkin. 
Harakatlanayotgan jism esa bunday ta’sir natijasi-
da tezligini yoki harakat yo‘nalishini o‘zgartiradi.
Tajriba. Ustiga temir bo‘lagi qo‘yilgan po‘kak-
ni idishdagi suv yuziga qo‘ying. Agar suv yuzidagi temirga magnit yaqin-
lashtirilsa, po‘kak ustidagi temir bilan birga magnit tomon suza boshlaydi 
(55-rasm). Temir bo‘lagining harakatiga sabab, uning magnit bilan o‘zaro 
ta’sirlashuvidir. Qo‘lingizdagi koptokchani tik yuqoriga otsangiz, u yuqo-
riga  υ
o 
boshlang‘ich tezlik bilan harakatlana boshlaydi. Bunda koptokcha-
ga siz ta’sir etdingiz. Yuqori ga ko‘tarilgan sari Yerning tortishi ta’sirida 
55­rasm. Magnit va 
temirning o‘zaro ta’siri

---

70
Dinamika asoslari
koptokchaning tezligi kamaya boradi. U ma’lum balandlikka ko‘tarilganida, 
tezligi nolga teng bo‘lib to‘xtaydi va so‘ngra pastga qarab tusha boshlaydi. 
Stol ustida tinch turgan sharchani turtib yuborsangiz, u joyidan qo‘zg‘aladi. 
U harakatga keladi, lekin sharcha va stol sirtining ishqalanishi ta’sirida 
sharchaning harakati sekinlashib boradi va to‘xtaydi.
Kuch
Jismlarning o‘zaro ta’siri miqdor jihatidan turli-
cha bo‘lishi mumkin. Masa lan, metall sharchani kat-
ta yoshdagi odam yosh bolaga qaraganda uzoqroqqa 
uloqtiradi. 100 kg li shtangani har kim ham ko‘tara 
olmaydi. Lekin shtangist uni dast ko‘tara oladi.
Mexanik ta’sir jismlarning bir-biriga bevosita tegi-
shi (kontaktda bo‘lishi) yoki ularning maydoni orqali 
sodir bo‘lishi mumkin. Masalan, yerda turgan yukni 
tortish, itarish yoki ko‘tarish, prujinani cho‘zish yoki 
siqish,  iрni  eshish  (burash)  kabi  holatlarda  ta’sir  jismlarning  bir-biriga 
bevo sita tegishi orqali yuz beradi. Shuningdek, temir bo‘lagiga ta’sir (55-
rasm) magnit maydon orqali, jismlarning Yerga tortilishi esa gravitatsion 
maydon natijasida yuzaga keladi. Fizikada ko‘pincha tahlil qilinayotgan 
jismga qaysi jism va qanday ta’sir qilayotgani ko‘rsatilmay, faqat qis-
qagina qilib jismga kuch ta’sir etmoqda deyiladi. Jismlar o‘zaro ta’sirini 
tavsiflash  uchun  fizik  kattalik  –  kuch tushunchasi kiritiladi. Demak, kuch 
jism tezli gini o‘zgartiruvchi sabab ekan. Kuch ta’sirida jismning hamma 
qismi tezligi o‘zgarmasdan, balki bir qismining tezligi o‘zgarishi mum-
kin. Masalan o‘chirgichning bir qismi siqilsa, uning shakli o‘zgaradi, ya’ni 
deformatsiyalanadi (56-rasm). Yuqorida keltirilgan barcha misollarda jism 
boshqa jism ta’siri ostida harakatga keladi, to‘xtaydi yoki o‘zining harakat 
yo‘nalishini o‘zgartiradi, ya’ni tezligi o‘zgaradi.