I боб. Жиноят Кодексининг вазифалари ва принциплари

297-модда. Атрофдагилар учун катта хавф манбаи бўлган қурол-яроғ, шунингдек, модда ва буюмлар билан муомалада бўлиш қоидаларини бузиш
Атрофдагилар учун катта хавф манбаи бўлган қурол-яроғ, шунингдек, ўқ-дори, портловчи, радиоактив ёки бошқа модда ва буюмлар билан муомалада бўлиш қоидаларини бузиш баданга ўртача оғир шикаст етказилишига сабаб бўлса, -
икки йилгача хизмат бўйича чеклаш ёки беш йилгача озодлик­дан маҳрум қилиш билан жазоланади.
Ўша қилмиш:
а) икки ёки ундан ортиқ шахснинг баданига ўртача оғир ши­каст етказилишига;
б) оғир шикаст етказилишига;
в) одам ўлишига сабаб бўлса, -
беш йилдан саккиз йилгача озодликдан маҳрум қилиш билан жазоланади.
Ўша қилмиш:
а) одамлар ўлимига;
б) бошқа оғир оқибатларга сабаб бўлса, -
саккиз йилдан ўн йилгача озодликдан маҳрум қилиш билан жа­золанади.

1. Шарҳланаётган модданинг ижтимоий хавфлилиги шун­даки, қурол-яроғ, ўқ-дорилар, бошқа моддалар ва буюмлар билан муомалада бўлиш қоидаларини бузиш, “одамларнинг ўлими ва уларга шикаст етказилишига, ҳарбий мулкнинг йўқ бўлишига, ҳарбий тадбирларнинг барбод бўлиши ва бошқа оғир оқибатларга олиб келиши мумкин”.

2. Қурол-яроғ, ўқ-дори, портловчи, радиоактив ва бошқа мод­да­лар билан муомала қилишнинг белгиланган тартибини таъмин­лай­диган ижтимоий муносабатлар жиноят объекти бўлиши мум­кин.
Атрофдагилар учун катта хавф туғдирадиган бундай моддалар ва буюмлар билан муомала қилиш тартиби ҳарбий уставларда ва бошқа норматив ҳужжатлар (фармойишлар, йўриқномалар, турли хил қуроллардан отиш курслари, қўлланмалари ва ҳоказолар) во­ситасида тартибга солинади. Муомала қилиш қоидалари қурол-яроғ, белгиланган буюмлар ва моддалардан фойдаланишнинг хавфсиз шартларини таъминловчи ҳарбий бошқарув органлари томонидан чиқариладиган норматив ҳужжатларда қайд этилиши мумкин.
3. Шарҳланаётган моддада кўрсатилган буюмлар билан муо­мала қилиш тартиби бузилганида, ЖК 297-моддасида назарда ту­тилган қилмиш жиноятни ташкил қилади. Улардан айримлари аниқлаштирилган: қурол-яроғ, ўқ-дори, радиоактив материаллар, портловчи моддалар. Бошқалари умумлаштирилган: атрофдаги­лар учун катта хавф туғдирувчи бошқа модда ва буюмлар.
Қурол - жонли кучни йўқ қилиш учун махсус яратилган тех­ник восита.
ЖК 297-моддаси диспозицияси фақат ўқотар қуролни (писто­лет, автомат, гранатомёт, артиллерия ва ракета қуроллари ва ҳо­казоларни) ўз ичига олиб, совуқ қуролларни бу гуруҳдан истисно қилади. Қурол-яроғ заводда тайёрланган ва ҳарбий қисм у билан қуролланган бўлиши лозим. Қўлда ясалган ўқотар қуроллар ЖК 297-моддасида назарда тутилган қуролга кирмайди.
Шуни таъкидлаш жоизки, қурол-яроғ жанговар вазиятлар учун мўлжалланган бўлиши лозим. Жанг олиб бориш учун мўлжалланмаган силлиқ стволли ов милтиқлари, қурилиш, сиг­нал, старт берадиган пистолетлар шарҳланаётган модда буюмла­рига киритилмайди. Айрим спорт милтиқлари ва пистолетлари жароҳатловчи хусусиятларига кўра қуролга тенглаштирилиши мумкин.
Ўқ-дорилар - нишонни уриш учун мўлжалланган ва ёрувчи, отилувчи, пиротехник ёки уриб тушурувчи зарядга ёки уларнинг аралашмасига эга бўлган, техник мослама, қурол-яроғ буюмлари ва отилувчи аслаҳа. Уларга қуйидагилар киритилади: жанговар патронлар, снарядлар, гаранаталар, ракеталар ва бошқалар. Ёр­дамчи ўқ-дорилар (масалан, ўқсиз ёки ўқув патронлари, кўргазма снарядлари ёки гранаталар ва ҳоказолар) жиноят предмети бўла олмайди.
Ўқ-дорилар жанговар вазиятда қўллаш учун яроқли бўлиши шарт эмас, чунки ишдан чиққанлиги сабабли яроқсиз бўлиб қол­ган ўқ-дорилар кўпроқ хавф туғдиради.
Портловчи моддалар - ташқи таъсир остида (уриш, ёқиш, зарба, ўзидан ўзи ёниш) оқибатида тез химик ўзгаришларга ки­рувчи модда ва буюмлар бўлиб, бу химик ўзгаришлар натижасида улоқтириш ёки вайрон қилиш кучига эга бўлган кўп миқдорда иссиқлик ва қизиган газ пайдо бўлади ва ажралиб чиқади. Уларга қуйидагиларни киритиш мумкин: муомала қилишда хавф туғди­рувчи асосий портловчи модда - симобли модда, қўрғошин, тет­разен ва ҳоказоларни ҳаракатга тушириш учун хизмат қилувчи моддалар; парчаловчи моддалар - вайрон қилувчи асосий порт­ловчи модда, одатда, тротил ва унинг эритмалари; отувчи модда­лар - турли порохлар. Портловчи моддаларга кирувчи, бироқ жанговар вазиятлар учун мўлжалланмаган айрим пиротехник тар­киблар атрофдагилар учун катта хавф туғдирмайди, шунинг учун шарҳланаётган модданинг предметлари таркибига киритилмайди. Булар ёритиш, расмга тушириш, сигнализация, имитация учун қўлланиладиган порох таркибларидир.
Радиоактив моддалар - ўз-ўзидан парчаланиш ва корпуску­ляр ёки электромагнит нурланиши орқали тирик мавжудотларга зарар келтириш хусусиятига эга бўлган моддалардир.
Атрофдагилар учун хавф туғдирувчи бошқа моддалар де­ганда, ўзида мужассам объектив хусусиятларга кўра атрофдаги­ларга зарар етказиши мумкин бўлган барча бошқа моддалар ту­шунилади. Бундай моддаларга заҳарловчи, ачиштиради­ган, айрим юқори заҳарли доривор препаратларни киритиш мум­кин ва ҳоказо.
Атрофдагилар учун хавф туғдирувчи бошқа моддалар - ўқ-дори ва радиоактив материалларга ўхшаш ишдан чиқариш қо­билиятига эга турли буюмлар: заҳарловчи ёки радиоактив мате­риллар солинган идишлар, юқори кучланишли электр энергияси манбалари ва бошқалар.
4. Объектив томондан жиноят мазкур нормада санаб ўтилган буюмлар ва моддалар билан атрофдагилар хавфсизлигини таъминлаш мақсадида белгиланган муомаланинг у ёки бу муайян қоидаларини бузишда ифодаланади.
Қурол-яроғдан фойдаланиш қоидалари - қуролдан фойда­ланиш жараёнида атрофдагиларнинг хавфсизлигини таъминлашга қаратилган, қурол билан муомалада бўлиш усуллари ва изчиллиги мажмуидир.
Атрофдагилар учун катта хавф туғдирувчи моддалар ва буюм­лар билан муомала қилиш қоидалари улардан фойдаланиш тартибини ҳам ўз ичига олади. Масалан, миналарни жойлашти­риш, портлаш ишларини амалга ошириш, электр мосламалари ва ҳоказолар билан ишлаш хавфсизлиги қоидалари мавжуд. Шу би­лан бирга атрофдагилар учун катта хавф туғдирувчи моддалар ва буюмлар билан муомала қилиш тартиби улардан фойдаланиш қоидаларига кирмайди, бироқ уларни сақлаш ва ташиш қоидала­рини ўз ичига олади.
5. Қоида бузилиши деганда, қурол-яроғ, шунингдек, модда­лар ва буюмлар билан ишлаш чоғида белгиланган усулларни ба­жармаслик ёки лозим даражада бажармаслик ёхуд улар билан муомалада бўлишда ҳаракат кетма-кетлигига риоя қилмаслик, шунингдек, ушбу модда ва буюмларни сақлаш хавфсизлигини таъминловчи қоидаларни бузиш тушунилади.
Қуйидагилар муомала қилиш қоидаларини бузиш деб ҳи­соб-ланиши мумкин: портловчи моддалар сақланаётган омборда иссиқ­лик ҳароратига риоя қилмаслик, газ ёки ёқилғи-мойлаш ма­териаллари жойлашган идишлар ёнида олов ёқиш, радиоактив ва заҳарловчи моддалар билан ишлашда ҳимоя воситаларининг бўлмаслиги.
6. Атрофдагилар учун катта хавф туғдирувчи моддалар ва бу­юмлар билан муомала қилиш қоидалари бузилиши ва ушбу бу­юм­ларни мақсадга мувофиқ қўлламасликни фарқлаш жоиз. Охир­гиси шарҳланаётган моддадаги жиноят таркибини ҳосил қил­майди. Кўрсатилган буюмларнинг мақсадга мувофиқ қўлла­нилмаслиги қурол-яроғ ёки атрофдагилар учун катта хавф туғди­рувчи модда­лар ва буюмларнинг жонли кучга зарба бериш учун эмас, балки остидан қазиш ва шунга ўхшаш ишларда қўлланилишини келтириб чиқаради. Зарур белгилар мавжуд бўлган ҳолларда, мазкур ҳара­катлар Жиноят кодексининг қу­ролни эътиборсизлик билан сақлаш ёки шахсга қарши жиноятлар учун жавобгарлик белгиловчи те­гишли моддалари бўйича квали­фикация қилинади.
7. Агар вазифаси огоҳлантириш бўлган соқчи оғир оқибатлар келтириб чиқарган қурол-яроғ билан муомала қилиш қоидала­рини қоровул хизматидан чалғиб бузса, у ҳолда қилмиш жиноят­лар мажмуи тариқасида ЖК 297, 291-моддалари бўйича квалифи­кация қилинади.
8. Атрофдагилар учун катта хавф туғдирувчи қурол-яроғ ва моддалар билан муомала қилиш қоидалари шарҳланаётган модда бўйича жавобгарлик ўрнатилган жиноятни баданга ўртача оғир­ликда шикаст етказилгандагина ҳосил қилади (баданга ўрта ши­каст етказиш тушунчаси тўғрисида ЖК 105-моддаси шарҳига қаранг). Шарҳланаётган модда бўйича қилмишни квалификация қилиш учун тергов органлари ва судлар ҳар бир ҳолатда содир этилган қоидабузарлик ва келиб чиққан оқибатлар ўртасидаги сабабий боғланишни аниқлаши лозим.
Баданга ўртача оғир шикаст етказиш ушбу жиноят таркиби билан қамраб олинади ва шахсга қарши жиноятлар учун жавоб­гарликни кўзда тутувчи моддалар билан қўшимча квалификация қилишни талаб қилмайди.
9. Жиноят шахсга ўртача оғир шикаст етказилган вақтдан бошлаб тугалланган ҳисобланади. Бундай шикастнинг икки ёки ундан ортиқ шахсга етказилиши шарҳланаётган модданинг 2-қисми бўйича квалификация қилинади.
10. Субъектив томондан қурол-яроғ ёки бошқа моддалар, предметлар билан муомала қилиш қоидасини бузиш жинояти қасддан ва айбнинг эҳтиётсизлик шакли билан содир этилади. Келиб чиққан оқибатлар барча ҳолатларда айбдорнинг эҳтиётсиз­лигидандир. Агар ҳарбий хизматчи мазкур қилмишни содир этишда зарарли оқибатларга қасддан муносабатда бўлса, у ҳолда қилмишни оқибатларга кўра шахсга ёки мулкка қарши жиноят­ларни назарда тутувчи моддалар билан квалификация қилиш ло­зим (мулкка зарар етказиш 3-қисмнинг “бошқа оғир оқибатлар” белгиси билан қамраб олинади - шарҳга қаранг).
11. ЖК 297-моддасида кўзда тутилган жиноят субъекти ўз хизмат фаолияти турига кўра қурол, атрофдагилар учун катта хавф туғдирувчи моддалар ёки предметлардан фойдаланувчи ёки уларнинг сақланишини, ташилишини ёки олиб келинишини таъминловчи, фойдаланишда қоидани бузувчи ҳарбий хизматчи бўлиши мумкин. Булар оддий аскар, сержант, старшина, офицер, прапоршчик, мичман таркибидан бўлган шахслар, контракт бўйича хизматни ўтаётган ҳарбий хизматчилар бўлиши мумкин.
Агар шарҳланаётган жиноят атрофдагилар учун катта хавф туғ­дирувчи буюмлар ва моддаларга қонуний эгалик қилиш ҳуқуқига эга бўлмаган шахслар томонидан содир этилса, улар Жиноят кодекси­нинг бошқа моддаларига кўра жавобгарликка тортиладилар.
12. Агар мансабдор шахслар - бошлиқлар таркибидан бўлган ҳарбий хизматчилар атрофдагилар учун мазкур буюмлар ва мод­далар билан тегишли хавфсиз муомала қоидаларини таъминлама­ган бўлсалар, ёхуд улар билан муомала қилишнинг белгиланган қоидаларига риоя этиш устидан назоратни уюштириш бўйича ўз мажбуриятларини етарли даражада бажармаган бўлсалар, улар хизматга совуққонлик билан муносабатда бўлганликлари учун жавобгарликка тортилишлари шарт (ЖК 302-моддаси).
13. ЖК 297-моддаси бўйича квалификация қилинадиган қил­мишдан қоровул, чегара ва бошқа махсус хизматдаги шахслар­нинг тегишли уставлар талабларини бузиб ўқотар қуролни иш­латганини фарқ қилиш лозим, зеро, бундай ҳаракатлар ҳам одам­ларнинг ўлимига ва бошқа оғир оқибатларга олиб келиши мум­кин. Мазкур ҳолатлар қоровул ёки бошқа махсус хизматларни ўташ чоғида қурол ишлатишга доир устав қоидаларини бузишдан иборат бўлиб, Махсус қисмнинг тегишли моддалари билан ква­лификация қилиниши лозим.
14. Шарҳланаётган модданинг 2-қисми атрофдагилар учун катта хавф манбаи бўлган қурол-яроғ, шунингдек, моддалар ва буюмлар билан муомала қилиш қоидаларини бузиш:
* икки ёки ундан ортиқ шахснинг баданига ўртача оғир ши­каст етказилиши;
* оғир шикаст етказилиши;
* одам ўлишига сабаб бўлгани учун жавобгарлик белги­лайди.
(Баданга ўртача оғир ва оғир шикаст етказиш тушунчалари тўғрисида ЖК 104 ва 105-моддалари шарҳига қаранг; одам ўлиши тушунчаси тўғрисида ЖК 97-моддаси шарҳига қаранг.)
15. ЖК 297-моддаси “б” ва “в” бандида кўрсатилган квалифи­кация қилиш белгилари баданга оғир шикаст етказиш ёки фақат бир одамнинг ўлишини қамраб олади. Агар икки ёки ундан ортиқ шахснинг баданига оғир шикаст етказилган ёки ўлими келиб чиққан бўлса, жавобгарлик ЖК 297-моддаси 3-қисмининг те­гишли қисми бўйича келиб чиқиши лозим.
16. ЖК 297-моддаси 3-қисмида алоҳида квалификация қи­линган белгилар назарда тутилган ва қуйидаги зарарли оқибат­ларнинг келиб чиқиши билан қамраб олинади:
* одамлар ўлими;
* бошқа оғир оқибатлар.
17. “Одамлар ўлими” белгиси атрофдагилар учун катта хавф туғдирувчи қурол-яроғ ва моддалар билан муомала қилиш қоида­лари бузилиши натижасида икки ёки ундан ортиқ шахснинг ўлимини қамраб олади.
18. Бошқа оқибатларга бир неча шахслар баданига оғир ши­каст етказиш, анча миқдордаги моддий ва моддий бўлмаган за­рарнинг турли шаклларини киритиш мумкин. Моддий зарар ҳар­бий мулк, муҳандислик қурилмаларини, фуқаролик қурилишла­рини ва ҳоказоларни нобуд қилиш ёки унга шикаст етказишда ифодаланади. Моддий бўлмаган зарар муҳим ҳарбий топшириқ­лар, жанговар, ҳарбий-ўқув вазифалари ёки бошқа тадбирларнинг барбод этилишида намоён бўлиши мумкин.