I bob. Ishlab chiqaruvchi kuchlar haqida tushuncha

Prognozlash maqsadi

• 
  Prognozning maqsadi – bozorga ta’sir qiluvchi omillarni, shu bilan birga, xo’jalikning umumiy ahvoli, tuzilmaviy siljishlar, investitsion faollik, fan-texnika taraqqiyotining iste’molchi va ishlab chiqaruvchilarga ta’sir ko’rsatishi, an’anaviy mahsulotlardan tashqari korxonaning barqarorligi va raqobatbardoshligiga olib keluvchi «pioner» (yangi) mahsulot ishlab chiqarish istiqbolida yuzaga kelishi mumkin bo’lgan holatlarini belgilashdadir.
  

• 
  PROGNOZ (Basharot) – bu, korxona, obyekt yoki hodisaning 
  kelajakdagi ahvoli va ularni amalga oshirish variantlari va 
  muddati to’g’risidagi ilmiy jihatdan asoslangan mulohazadir. 
  

Rejalashtirish va prognozlashtirish o’zaro aloqada bo’lgan ikkita jarayon bo’lib, xo’jalik faoliyatini avvaldan bajarilgan hisob-kitoblar, eng kam tavakkalchilik va eng yuqori natijalarga erishish asosida yuritishni ko’zda tutadi.

• 
  Prognozlarni ishlab chiqish jarayoni prognoz qilish, ya’ni kelajakni hozirgi paytdan kelib chiqqan holda oldindan ko’ra bilish deb ataladi.
  Rejalashtirish – qaror qabul qilishning uzluksiz bir
  jarayoni bo’lib, bu jarayon davomida korxona faoliyati va 
  rivojlanishining maqsad va vazifalari atrofda ro’y berayotgan o’z-
  garishlarni inobatga olgan holda vaqt bo’yicha aniqlanadi va belgi-
  lanadi hamda ularni amalga oshirish uchun resurslar aniqlanadi. 
  Mazmuniga ko’ra, rejalashtirish texnik-iqtisodiy va tezkor-ishlab 
  chiqarish turlariga bo’linadi.
  Texnik-iqtisodiy rejalashtirish korxona faoliyatining barcha (iqtiso-
  diy, texnik, ijtimoiy va hokazo) jihatlarini qamrab oluvchi rejalashti-
  rish turi bo’lib, asosan bir yilga mo’ljallangan iqtisodiy va ijtimoiy ri
  vojlanish rejasi shaklida amalga oshiriladi.
  

Mazkur rejalashtirish turining soddalashtirilgan ko’rinishi ko’pincha korxona faoliyatining yillik rejasi deb ataladi.

Ishlab chiqaruvchining iqtisodiy muvozanatliligini ta’minlash.

Milliy iqtisodiyot darajasida to’liq bandlikka erishish, inflyasiyani eng kam darajaga keltirish va barqaror iqtisodiy o’sishga erishish, makroiqtisodiy muvozanatlikni taqozo etadi. Ijtimoiy ishlab chiqarish va umuman takror ishlab chiqarish ham iqtisodiyotning barcha darajasida, ya’ni mikro va makroiqtisodiyot darajasida iqtisodiy muvozanatlikni ta’minlanib turilishini zarur qilib qo’yadi. Shunday ekan, iqtisodiy muvozanatlik, iqtisodiy o’sish va takror ishlab chiqarish jarayonining eng muhim va asosiy shart-sharoiti bo’lib yuzaga chiqadi. Iqtisodiy muvozanatlikga ta’rif berishdan oldin iqtisodiy fan tarixida bu muammo bo’yicha ancha keng tarqalgan yondashuvlarga aloh.ida e’tiborni qaratamiz.

Iqtisodiyot fan tarixida iqtisodiy muvozanatlik tushun–chasiga turlicha qarashlar mavjud bo’lib, ularni umumlashtirilgan holda ikkita yo’nalishga ajratish mumkin.
Birinchi yo’nalish bevosita «iqtisodiy muvozanatlik» tushunchasining vujudga kelish va rivojlantirilishiíiíã tarixiy bosqichlari bilan boyoliq bo’lib, bunda mazkur tushuncha «umumiy bozor muvozanati» sifatida talqin qilinishi darajasigacha etib keladi. Bu yo’nalishda iqtisodiy muvozanatlikning ko’plab model-lari mavjud bo’lib ular turli davrlarda bu muammoga har xil qarashlarni aks ettirgan:
1. Oddiy takror ishlab chiqarish modeli. (F. Kene tomonidan XVIII asrda Fransiya misolida tushuntirilib berilgan.)
2. Oddiy va kengaytirilgan kapitalistik ijtimoiy takror ishlab chiqarish sxemasi. ( XIX asrda klassik iqtisodchilar tomonidan asoslab berilgan.)
3. Erkin raqobat qonuni amal qilgan sharoitda umumiy iqtisodiy muvozanatlik modeli. (L. Valüras asoslagan.)
4. «Xarajatlar – mahsulot ishlab chiqarish» modeli. (V. Lüontüev asos solgan.)
5. O‘isqa davrli iqtisodiy muvozanatlik modeli. (D.Keyns siklik rivojlanishni tahlil qilish orqali ko’rsatib bergan.)
Iqtisodiy muvozanat nazariyasiga ilk fikrlar klassik siyosiy iqtisod asoschilaridan biri A. Smitning «Xalqlar boyligining tabiati va sabablari to’yorisida tadqiqot» nomli asarida berilgan bo’lib, unda iqtisodiy munosabatlarning barchasi bozor mexanizmi yordamida tartibga solinishi, talab va taklif o’rtasidagi muvozanat faqat bozor mexanizmi yoki «ko’rinmas qo’l» yordamida ta’minlanishi ta’kidlab o’tilgan. Uning mashhur «Alohida olingan har bir odam faqat o’zini o’ylagan holda, o’zining shaxsiy manfaatlari yo’lida qilgan harakatlari ko’rinmas qo’l orqali uning qiziqishi doirasiga mutlaqo kirmagan boshqa maqsadlarga yo’naltiriladi va bu harakat ongli ravishda jamiyat manfaatlariga xizmat qilgandagiga qaraganda ko’proq samara beradi» - degan fikri hozirgi kunda ham o’z dolzarbligini yo’qotmagan. Ammo, u iqtisodiy muvozanatlikni ta’minlash jarayonlariga davlat ishtirokini mutlaqo inkor etgan.
Ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanish darajasiga ishlab chiqarish munosabatlarining to’liq mos kelishi hamda «Planli va proporsional rivojlanish qonuni» ning amal qilishi, go’yoki o’z o’zi÷a iqtisodiy muvozanatlikni va takror ishlab chiqarishning to’xtovsiz kengayib borishini ta’minlaydi, degan aqidaning mavjud bo’lishi har qanday muvozanatlikni ilmiy-nazariy tadqiq qilishni ham inkor etgan.
o’zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti I.A. Karimov shu muommo bo’yicha fikr bildirib ta’kidlab o’tganidek, «Dono» Davlat Plan qo’mitasi, undan yuqoriroqda esa partiya Markazqo’mi qat’iy idoralarni ishga solib, ma’muriy yo’l bilan, reja-direktiv qarorlar tizimi orqali ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanish darajasi bilan ishlab chiqarish munosabatlarining xususiyati o’rtasida sun’iy muvozanat tiklanardi».
Iqtisodiy muvozanatlik nazariyasidagi ikkinchi yo’nalish sobiq sotsialistik lager mamlakatlari iqtisodiy tizimining inqirozga uchrashi oqibatida vujudga keldi. Bu mamlakatlarda shiddatli tarzda ro’y bergan ijtimoiy-iqtisodiy beqarorliklar, ya’ni iqtisodiy o’sish sur’atlari va bandlik darajasining surunkali pasayib borishi, inflyasion jarayonlarning noxush oqibatlari hamda takror ishlab chiqarishdagi doimiy ravishda vujudga kelib turgan boshqa nomutanosibliklar, makroiqtisodiy muvozanatlikka erishish orqali iqtisodiy o’sishni zarur qilib qo’ydi. Bu nazariÿ iqtisodiy fanlar oldiga «iqtisodiy muvozanatlik» tushunchasining iqtisodiy mazmunini, uni ta’minlashning shart-sharoitlarini va namoyon bo’lish shakllarini ilmiy nazariy tadqiq qilish vazifasini ham qo’yadi.
Shu sababli sobiq SSSR hududida vujudga kelgan Mustaqil Xamdo’stlik Davlatlari iqtisodchi olimlari tomonidan mazkur muammoning nazariy va amaliy tomonlariíi o’rganishga alohida e’tibor qaratila boshlandi. Bunda albatta rossiyalik iqtisod-chilar tomonidan bildirilgan fikr va qarashlar ustuvorlikka ega. Biroq, «iqtisodiy muâozanatlik tushunchasi» turli iqtisodchilar tomonidan turlicha talqin qilinadi.
Ayrimlar, iqtisodiy muvozanàtlikni cheklangan ishlab chiqarish resurslaridan foydalanish usullari va ularni jamiyat a’zolari o’rtasidaãi taqsimlashning o’zaro mos kelishi sifatida tavsiflaydi.
Iqtisodiy muvozanat tushunchasiga berilgan bu ta’rif quyidagi sabablarga ko’ra cheklangandir.
Birinchidan, unda jamiyat ehtiyojlari bilan milliy ishlab chiqarish imkoniyatlari ya’ni mavjud iqtisodiy resurslar darajasi o’rtasidagi bog’liqlik tushuntirib berilmaydi.
Ikkinchidan, muvozanàtlik resurslardan foydalanish usullari bilan ularning taqsimlanishi o’rtasidagi bog’liqlik sifatida bir tomonlama talqin qilinadi.
Boshqalari iqtisodiy muvozanatlik milliy iqtisodi¸òning shunday bir holatiki, bunda tovarlar va xiz-matlaríi yaratishda foydalaniladigan cheklangan ishlab chiqarish resurslari va ularni jamiyatning turli a’zolari o’rtasida taqsimlanish jarayoni mos kelishi lozim, ya’ni resurslar va ulardan foydalanish natijalari, ishlab chiqarish va iste’mol, talab va taklif, moddiy buyumlashgan va moliyaviy oqimlar o’rtasida yalpi mutanosiblik mavjud bo’ladi degan fikrni ilgari suradi.
Bunda iqtisodiy muvozanatlik tushunchasining mazmuni uning tarkibiy qismlari bilan birgalikda ancha to’liq ta’riflangan bo’lsada, ishlab chiqarishning natijalari uning pirovard maqsadi «jamiyat ehtiyojlari» bilan bog’lanmagan. Ko’pchilik hollarda makroiqtisodiy muvozanatlikka yuzaki yondashib, umumiy (abstrakt) ta’rif berilsa ayrim adabiyotlarda unãa milliy mahsulot va milliy daromad alohida qismlari o’rtasidagi mahsulotlar va daromadlar o’rtasidagi ma’lum bir nisbat (makroiqtisodiy nisbat) sifatida qaraladi.
Ko’pincha iqtisodiy muvozanatlik bozor muvozanatini xarakterlovchi yalpi talab va yalpi taklif o’rtasidagi nisbat sifatida hàì talqin qilinadi.
yuqoridagi barcha qarashlarni umumlashtirib, iqtisodiy muvozanat tushunchasiga quyidagicha ta’rif berish mumkin.
Iqtisodiy muvozanatlik - bu makroiqtisodiyot darajasida jamiyat ehtiyojlariga mavjud iqtisodiy resurslar miqdorining va ijtimoiy ishlab chiqarish natijalari hajmi hamda tarkibining o’zaro mos kelishligini xarakterlaydi.
Iqtisodiy muvozanatlik milliy iqtisodiyotning turli darajasidagi (mikro va makro) har xil muvozanatliklarni qamrab oladi. Bu barcha muvozanatliklarni shartli ravishda umumiy va xususiy muvozanatlikni ajratib ko’rsatish mumkin. Umumiy muvozanatlik makroiqtisodiy muvozanatlikni ancha to’liq darajada ifodalaydi.
Umumiy muvozanatlik - bu jamiyatning barcha ehtiyojlari (aholi, davlat, korxona) va milliy ishlab chiqarish real hajmining o’zaro mos kelishlik darajasini bildiradi. qiymat ifodasida bu muvozanatlik yalpi talab va yalpi taklifning nisbati orqali namoyon bo’ladi. Milliy iqtisodiyotda ro’y beradigan barcha o’zgarishlar pirovard natijada yalpi talab va yalpi taklifdagi o’zgarishlar orqali ifodalanadi.
yalpi talab tovarlar bozorida taqdim qilingan pirovard tovarlar va xizmatlarga bo’lgan barcha alohida talablar yig’indisidan iborat. Iqtisodiy muvozanatlik yalpi talab va yalpi taklifning tengligini taqozo etsa ham, amaliyotda ularning nisbati o’rtasidagi o’zgarishining mumkin bo’lgan har xil variantlari mavjud bo’ladi. Jumladan:
• yalpi talabning ortishi. Ishlab chiqarish hajmi, milliy daromad va baholarning o’sishi bilan birãa boradi;
• yalpi talabning tushishi. Èshlab chiqarish hajmi, milliy daromad va baholarning pasayishi bilan;
• yalpi taklifning ortishi. Èshlab chiqarish hajmining o’sishi bilan birga boradi va baholarning tushishini keltirib chiqaradi;
• yalpi taklifning kamayishi va shunga mos ravishda ishlab chiqarishning qisqarishi, baholarning o’sishiga olib keladi.
Bu barcha shart-sharoitlar ideal holda potensial imkoniyat darajada vujudga keladi. Real hayotda ýñà umumiy muvozanatlik tarkibiy nomutanosibliklar, resurslardan samarasiz foydalanish, baholarning beqarorligi, iqtisodiy sikl fazalarining o’zgarishi, bozor konyukturasi, bozor sub’ektlari daromadlari va talabi tarkibidagi o’zgarishlar ta’sirida ta’minlanib boriladi.
Bunday sharoitda umumiy muvozanatlik holatini (yalpi talab va yalpi taklif mos kelishi), turg’un iqtisodiyotdagi shartli umumiy muvozanatlik sifatida qarab chiqishni taqozo etadi. Bu barcha aytilganlardan xulosa chiqaradigan bo’lsak, umumiy muvozanatlik butun ijtimoiy ishlab chiqarishning, mamlakat milliy iqtisodiyotining mutanosibligidir.
Bu barcha tarmoqlar, sohalar va iqtisodiyot birlamchi bo’g’inlarining bir me’yorda rivojlanishini ta’minlagan, iqtisodiy faoliyatning barcha qatnashchilari, barcha bozorlar va iqtisodiy jarayon munosabatlariíiíã ayrim tomonlari o’rtasidagi barqarorlik xarakteridagi bir qator muvozanatlik¬lar tizimini o’z ichiga oladi.
Bu muvozanatlik¬larning shakllari turli-tuman bo’lganligi sababli ular alohida holda xususiy muvozanatliklar sifatida chiqadi.
Xususiy muvozanatlik – bu ikkita o’zaro bog’liq bo’lgan iqtisodiy miqdorlar yoki iqtisodiyot tomonlarining miqdoran teng kelishidir. Xususiy muvozanàtlik ishlab chiqarish va iste’mol, aholining sotib olish layoqati va tovarlar taklifi byudjet daromadlari va xarajatlari,
Shunday qilib, iqtisodiy muvozanatlik o’zining barcha shakllari bilan birgalikda inqirozsiz va ijtimoiy iqtisodiy larzalarsiz rivojlanishni xarakterlaydigan iqtisodiy idealdir. Real iqtisodiy hayotda makroiqtisodiy muvozanatlik talablari turli tuman beqarorliklar ta’sirida buzilib turadi, biroq iqtisodiy muvozanatlik nazariy modelini bilish, real jarayonlarning ularning ideal andozasidan farq qilinishini keltirib chiqaradigan aniq omillarni aniqlash, iqtisodiyotning optimal holatida faol hàë qilinishini ta’minlash yo’llarini topish imkonini beradi.