|
Simob rudalari zanjiri (kinovar)
Darchin – bu simob olinadigan ruda . Uning kimyoviy formulasi tabiiy simob sulfid bo’lib, «HgS» bilan ifodalanadi. Uning tarkibida 86,2 foiz simob bor. Bu vulqon lavasining cho’kishi natijasida hosil bo’lgan to’q qizil rangli mineral. Darchin, ba’zi tillarda «kinovar» nomi bilan mashhur, masalan, norveg tilida. Yunon madaniyatida «jodugar qozon» deb nomlangan zaharli moddalar ro’yxatiga kiritilgan. Uning ingliz tili «cinnabar» dir. Uning kelib chiqishi arabcha bo’lib, «qizil chang» ma’nosida ishlatilgan. Uning «Metatsinnabar» deb nomlangan turi kulrang qora rangda. Bu mujassam kinabarga qaraganda yorqinroq, kulrang va shaffof.
U sog’liqni saqlash sohasida, ayniqsa teri kasalliklarini davolashda, akne, bo’yoqlar va zang ingibitorlarini davolashda ishlatiladigan dorilarda ishlatiladi. Simob birinchi marta qizil bo’yoq olish uchun ishlatilgan. Simob xom ashyosi bo’lgan doljin ba’zi mamlakatlarda uchraydi. Ispaniya, Sloveniya, Italiya, Xitoy, Rossiya, Meksika va Kaliforniyada kinabaronning katta zaxiralari mavjud. Ispaniya va Italiya dunyodagi simobga bo’lgan ehtiyojning katta qismini qondiradi. Ispaniyadagi El Entredicho kinabar konlari dunyodagi eng yirik simob zaxiralari hisoblanadi.
Kinovardan simob olish uchun ruda yuqori haroratli pechlarda isitiladi va havo oqimi beriladi. Havodagi kislorod kinovorda oltingugurt dioksidi gazini hosil qiladi, bu simob va oltingugurt aralashmasidir. Shu bilan birga, simob bug ‘shaklida chiqariladi. Chiqarilgan simob sovutish natijasida cho’kadi. Yer qobig’idagi bir tonna tosh tarkibida 0,5 mg simob bor.
Simobning ishlatilishi
Simob kimyoviy xossalari tufayli muhim sohalarda va mahsulotlarda ishlatiladi. Simob va uning qotishmalaridan olinadigan aralashmalar va moddalar qishloq xo’jaligidan tortib to zargarlik buyumlarigacha, elektrotexnika sohasiga qadar keng qo’llanilish sohasiga ega. Masalan, simob oltin, kumush va platinani o’z rudalaridan ajratish uchun ishlatiladi. Elementar simob termometrlarda ishlatiladi.
Simob hosil qilgan amalgam qotishmalari, ayniqsa, stomatologiyada ishlatiladigan plomba ishlab chiqarishda ishlatiladi. Qalay amalgam oynalarni tayyorlash uchun ishlatiladi. Amalgam tish plombalari kumush, qalay va mis qotishmalarini simob bilan aralashtirib olinadi. Merkuriy bu qotishmaning qariyb 50 foizini tashkil qiladi. Bu qotishma tarkibidagi simob – bu metallarni bir -biriga bog’lab turuvchi qurilish materiali bo’lib, juda bardoshli plomba materialini hosil qiladi. Darhol savol paydo bo’lishi mumkin. Zaharli simob, amalgam qotishmalarida yoki plomba moddalarida odamlarga zarar etkazmaydimi? Boshqa metallar bilan simob hosil qilgan qotishmalarda uning kimyoviy tuzilishi o’zgaradi va zaharlanish xususiyati yo’qoladi. Bundan tashqari, plombalarning simob miqdori havo, suv va oziq -ovqat simobidan ancha kam. Biz simob ishlatiladigan mahsulotlar va maydonlarning bir qismini quyidagicha sanab o’tishimiz mumkin; termometrlar, barometrlar, manometrlar, nasoslar, rektifikatorlar, elektr kalitlari, elektr asboblari, qog’oz, terini qayta ishlash, bo’yoqlar, batareyalar, akkumulyatorlar, yonuvchi materiallar, bug ‘, lampalar, vakuumli nasoslar, kosmetika, dorilar, kremlar va malhamlar va boshqalar.Simobdan zaxarlanish. Simobni ko’plab ovqatlarda, havoda va suvda topish mumkin. Zaharli simob asab tizimiga zarar etkazadi. Simob bilan zaharlanish odatda simob tutunidan kelib chiqadi. Dengiz hayvonlarida metil simob to’planishi mumkin va bu mahsulotlarni iste’mol qilish simob bilan zaharlanishga olib keladi. Simob organizmdagi sulfhidril guruhlari bilan ta’sir o’tkazadi, ferment faolligini buzadi va hujayra o’limiga sabab bo’ladi.
Zaharlanishni keltirib chiqaradigan simob turi asosan elementar simobdir. Bu turdagi simobni changdan tozalash bug’lanish tezligini oshiradi. Elementar simob ham teri orqali so’rilishi mumkin. Noorganik simob tuzlari og’iz orqali yoki teri orqali kirishi mumkin. Bu jigar va buyrakda saqlanadi. U markaziy asab tizimini va yo’ldoshni juda oz miqdorda kesib o’tadi. Organik simob tanaga oziq -ovqat bilan kiradi. U qon hujayralarida, jigarda, buyrakda va markaziy asab tizimida to’planib, simobning noorganik komponentiga aylanadi. U tanadan siydik va najas orqali chiqariladi.
Og’iz orqali yuborilgan noorganik simob gipertermiya, qorin bo’shlig’i kramplari, qonli diareya, qon ketadigan yaralar va nekrozga olib kelishi mumkin. Metall simob, najas orqali chiqarilishini kechiktiradigan holat bo’lmasa, o’tkir zaharlanishni keltirib chiqarmaydi. Agar uni tanadan chiqarib bo’lmaydigan bo’lsa, o’tkir metall simob bilan zaharlanish paydo bo’ladi. Zaharlanishda isitma, bosh og’rig’i, og’izda metall ta’mi, ko’ngil aynishi, qusish, diareya, haddan tashqari asabiylashish, unutuvchanlik va ko’rish buzilishi kabi ba’zi noqulayliklarni keltirib chiqaradi.
Simobning inson tanasiga boshqa zarari; miya funktsiyalari, DNK va xromosomalarning shikastlanishi. Bu allergik kasalliklarni keltirib chiqaradi. Erkaklarda spermatozoidlarga zarar etkazadi va ayollarda bola tushish xavfini oshiradi. Bu tug’ma nuqsonlarni keltirib chiqaradi. Bu o’rganish qiyinchiliklariga, shaxsiy buzilishlarga, titroq, karlik va mushak muammolariga olib kelishi mumkin.
Simob bilan zaharlanish turiga qarab, ba’zi dorivor davolash usullari qo’llaniladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
