I-bob: biologiya darslarida ekskursiyalarni tashkil

 

"Atrof-muhit va inson salomatligi" mavzusidagi amaliy tashviqot 

 

Tadbirning  olib  borilishidan  ko‘zlangan  maqsad  -  tabiiy  muhitning  inson 

hayotidagi  o‘rni,  atrof-muhit  ifloslanishining  inson  salomatligiga  ko‘rsatadigan 

salbiy ta'siri, ushbu holatning oldini olish chora-tadbirlari to‘g‘risida o‘quvchilarga 

ma'lumotlar berish hamda  ularda  atrof-muhit  tozaligi va o‘z  salomatligini saqlash 

ko‘nikmalarini hosil qilishdan iborat. 

Asosiy vazifalar: 

1.  Tabiiy  muhitning  inson  hayotidagi  o‘rni  va  roli  to‘g‘risida  o‘quvchilarga 

ma'lumotlar berish. 

2.  Atrof-muhitning  ifloslanishini  ta'minlovchi  sub'ektiv  omillar  (insonlar 

tomonidan 

sodir 

etilayotgan 

hatti-harakatlar) 

mohiyatini  o‘quvchilarga 

tushuntirish. 

3.  O‘quvchilarda  atrof-muhit  ifloslanishining  inson  salomatligiga 

ko‘rsatadigan salbiy ta'sirini ko‘rgazmali (amaliy) ravishda namoyish etish orqali 

muayyan tushunchalarni hosil qilish. 

4.  O‘quvchilarni  ekomuhit  ifloslanishining  oldini  olish,  shuningdek,  inson 

salomatligini  saqlashga  qo‘yiladigan  ekologik  va  gigienik  talablar  moxiyatidan 

xabardor etish. 

5.      O‘quvchilarda  ekotizim  barqarorligi  va  o‘z  salomatliklarini  saqlash 

ko‘nikmalarini  hosil  qilish.  Tadbirning  amalga  oshirish  jarayonida  qo‘llanilgan 

jihoz (material)lar quyidagilardan iborat bo‘lishi mumkin: toza va ifloslangan suv, 

tuproq  namunalari,  suv,  havo  va  tuproq  ifloslanishining  inson  salomatligiga 

yetkazuvchi  salbiy  ta'sirini  aks  ettiruvchi  plakatlar,  atrof-muhit  va  inson 

salomatligining  o‘zaro  bog‘liqligini  ifoda  etuvchi  hikmatli  so‘zlar,  maqollar 

yozilgan  lavhalar,  "Tabiat  va  inson"  nomli  devoriy  gazeta,  mavzu  yuzasidan 

---

yaratilgan ilmiy, ilmiy-ommabop va pedagogik asarlar, ommaviy axborot vositalari 

materiallaridan iborat jamlanma (to‘plam). 

"Atrof-muqit  va  inson  salomatligi"  mavzuidagi  nazariy-amaliy  tashviqotning 

tarkibiy tuzilmasi bir necha qismlardan tarkib topadi. Chunonchi: 

1.  "Tabiiy  muhitning  inson  hayotidagi  o‘rni  va  roli"  -  tadbir  ishtirokchilari 

ishtirokidagi dialog. 

2. "Inson faoliyati va ekologik muammolar" - qisqacha ma'lumotnoma. 

3.  "Atrof-muhit  ifloslanishining  -  inson  salomatligiga  ta'siri"  -  mutaxassis 

(ekolog, tibbiyot xodimi, pedagog)larning maslahatlari (tavsiyalari). 

4.  "Ekologik  muammolarning  oldini  olish  uchun  nimalarga  amal  qilish 

lozim?" - ekoviktorina. 

5.  "Gigienik  qoidalar  mohiyatidan  qay  darajada  xabardorsiz?"  -  savol-

javoblar. 

Aytish  joizki,  tadbir  jarayonida  amalga  oshiriltan  ishlar  mohiyatida  mumkin 

qadar ko‘proq o‘quvchilar ishtirokidagi jonli muloqot, amaliy hatti-harakatlarning 

bo‘lishiga  alohida  e'tibor  beriladi.  Zero,  tadbirlarniig  standart  ko‘rinishda, 

faqatgina  pand-nasihatlar  yoki  ilmiy  g‘oyalarga  asoslanib  qolmasligi,  aksincha, 

oddiy tushunchalar, ishtirokchilarni faollikka da'vat etuvchi iboralar, amaliy hatti-

harakatlar  bilan  boyitilishi  tadbir  ishtirokchilarining  salbiy  munosabatda 

bo‘lishlarining  oldini  olishda  eng  muhim  omil  ekanligi  nazardan  chetda 

qoldirilmaydi. 

"Atrof-muhit va inson salomatligi" mavzuidagi amaliy tashviqot xarakteridagi 

tadbirning dastlabki bosqichida o‘quvchilarga "Tabiiy muhit - mening hayotimda" 

mavzusida  shaxsiy  fikr-mulohaza  hamda  qarashlarini  bayon  etish  taklif  etiladi. 

Bundan  ko‘zda  to‘tilgan  maqsad  qisqa  muddat  bo‘lsada  o‘quvchilarni  tabiiy 

muhitning  ular  hayotidagi  muhim  ahamiyati  to‘grisida  fikrlash  va  mulohaza 

yuritishga undashdir. 

Tadbir  jarayonida  o‘quvchilarga  ular  istiqomat  qilayotgan  hududlardagi 

ekologik  va  sanitariya  holatini  tahlil  etish  asosida  atrof-muhit  musaffoligining 

inson hayotidagi muhim o‘rni borasida tushunchalar berish maqsadga muvofiqdir. 

---

Xususan,  maishiy  chiqindilarni  to‘plash,  ularni  birlamchi  saqlash,  tashish  va 

ko‘mib  tashlash  jarayonidagi  mas'uliyatsizlik,  qoidabuzarlik  holatlarining  sodir 

etilishi  aholi  salomatligi  va  atrof-muhit  barqarorligiga  jiddiy  xavf  tug‘dirishiga 

alohida  e'tibor  qaratish  maqsadga  muvofiqdir.  Shuningdek,  o‘quvchilarning 

diqqatini  xonadonlarda  maishiy  oqavalarni  zararlantirish  ishlarining  olib 

borilishiga  nisbatan  beparvo  bo‘layotganligimiz,  shuningdek,  shahar  sharoitida 

ularni  qayta  tozalashda  mavjud  talablarga  yetarli  darajada  amal  qilinmayotganligi 

bois  oziq-ovqat  mahsulotlarining  tarkibida  inson  organizmi  uchun  zararli  bo‘lgan 

kimyoviy moddalar miqdorining ortib borayotganligi, buning natijasida ichburug‘, 

gepatit  va  boshqa  oshqozon-ichak  kasalliklari  keng  tarqalmokdaki,  bu  albatta 

mazkur muammoga bo‘lgan e'tiborni kuchaytirishni taqozo etishiga alohida urg‘u 

berish ijobiy natijalar beradi. 

Atrof-muhit  ifloslanishi,  shuningdek,  inson  salomatligini  saqlashga  quyidagi 

oddiy  ekogigienik  talablarga  og‘ishmay  amal  qilish  zarur  ekanligi  o‘quvchilarga 

uqtirilib borilishi lozim: 

1.  Doimo ozoda yurishga odatlaning. 

2.  Ertalab  hamda  kechqurun  uyquga  yotishdan  oldin  yaxshilab  yuvining, 

ayniqsa, og‘iz bo‘shlig‘ini chayish va tishlarni yuvishni yoddan chiqarmang. 

3. Haftada ikki marta (kamida bir marta) ichki kiyimlarni almashtiring. 

4. Choyshab, yostiq jildlarining haftada bir marta yaxshilab yuvilishiga e'tibor 

bering. 

5.  Qish  faslida  haftada  bir  marta,  yozda  esa  haftada  ikki  marta  hammom 

(vanna, dush) qabul qiling. 

6.   Qo‘l va oyoq tirnoqparini tez-tez olib turing. 

7.  Xonalar  (ayniqsa,  yotoqxona)ni  ertalab  yaxshilab  shamollatishni  yoddan 

chiqarmang. 

8. Tanangazni suv va havo yordamida chiniqtirib borishga harakat qiling. 

9.  Oziq-ovqat  mahsulotlarini  iste'mol  qilmssan  avval  qo‘lingizni  sovun 

yordamida  yuving, mevalarni  avval  iliq,  so‘ngra  sovuq  suvda  chayigandan  so‘ng 

iste'mol qiling. 

---

10. Uzoq muddat saqlangan (ayniqsa, tez buziladigan, garchi ular sovitgichda 

saqlangan bo‘lsada) ovqatlarni iste'mol qilishdan saqlaning. 

11.  Go‘sht  mahsulotlarini  ishlatishda  avval  ularning  yaxshilab  chayilishi, 

so‘ngra toza qovirilishi (bug‘lanishi, dimlanishi)ga e'tibor bering. 

12.  Yoz  mavsumida  faqat  muzlatgichlardagina  saqlanayotgan  go‘sht 

mahsulotlarini xarid qiling. 

13.  SES  (sanitariya-epidemiya  stansiyasi)  doirasida  faoliyat  yurituvchi 

laboratoriyalarda 

nazoratdan 

o‘tkazilganligi 

to‘g‘risidagi 

ma'lumot 

mavjudligidagina  tez  buziluvchi  oziq-ovqat  (shu  jumladan,  go‘sht,  baliq  va  sut 

mahsulotlari) mahsulotlarini xarid qiling. 

14. Ichimlik suvini qaynatilgandan so‘ng iste'mol qiling. 

15. Xonadonlarda turli yuqumli kasalliklarni tarqatuvchi hashoratlar (pashsha, 

chivin, suvarak, bit, burga, kalamush, sichqon va hokazolar)ning bo‘lmasligi uchun 

kurashing.  Buning  uchun  xonadonlar  yoki  turar-joylarda  vaqti-vaqti  bilan 

dezinfeksiya tadbirlarining o‘tkazib turilishiga e'tibor bering. 

16.  Qushlarning  -  tabiat  sanitarlari,  yashil  o‘simliklarning  esa  hayot  uchun 

muhim  modda  -  kislorod  manbai  ekanligini  yodda  tutib,  ularning  nobud 

bo‘lishining oldini olish borasida faollik ko‘rsating. 

17.  Suv  havzalarining  toza  bo‘lishi  va  ularning  turli  axlat  chiqindilari  bilan 

ifloslanishining oldini olishga harakat qiling. 

18.  Atmosferani  zaharli  gaz  (chunonchi,  avtomobil,  traktor,  mototsikl, 

shuningdek,  turli  chiqindi  (shu  jumladan,  xazon)larni  yoqish  natijasida  hosil 

bo‘luvchi tutunlar bilan ifloslanishiga yo‘l qo‘ymang. 

19. Jonli tabiatga ziyon yetkazayotgan tengdoshingizni bu yo‘ldan qaytaring. 

20.  Har  kuni  uyquga  yotishdan  oldin  o‘zingizga  quyidagi  savolni  bering: 

"Men tabiat muhofazasi yo‘lida qanday harakatlarni amalga oshirdim?". 

"Atrof-muhit  va  inson  salomatligi"  mavzusidagi  amaliy  tashviqot  jarayonida 

yuqorida  qayd  etilgan  eslatmalarning  tadbir  tashkilotchilari,  mutaxassislar, 

shuningdek, boshlovchi tomonidan vaqti-vaqti bilan lavhalar vositasida takrorlanib 

turilishiga  alohida  e'tibor  berilishi  ularning  o‘quvchilar  tomonidan  ijobiy  qabul 

---

qilinishini  ta'minlaydi.  Shuningdek,  tadbir  yakunida  ishtirokchilarning  tadbirdan 

olgan taassurotlarini o‘rganish maqsadga muvofiqsir. 

Tadbir  yakunida  faol  ishtirok  etgan  ishtirokchilarni  rag‘batlantirish 

o‘quvchilarda  tarbiyaviy  tadbirlarning  uyushtirilishiga  nisbatan  qiziqishning 

yuzaga kelishini ta'minlaydi. Taqdirlash uchun ajratilgan sovg‘alar-ning ma'naviy 

qimmatga  ega  bo‘lishi  e'tiborga  loyiqdir.  Bunday  sovg‘alar  sirasidan  o‘quvchilar 

ko‘magida  tabiiy  o‘simliklardan  tayyorlangan  buklet  va  gerbariylar,  ular 

tomonidan  ekologik  mazmunda  yaratilgan  ijodiy  ishlarning  o‘rin  olishi  muhim 

ahamiyatga egadir. 

 

XULOSA 

Bugungi  kunda  ta'lim  tizimining  asosiy  vazifasi  mustaqil  fikrlay  oladigan, 

milliy  merosimizni  qadrlaydigan,  ijodkor,  axloqli,  har  tomonlama  kamol  topgan 

yoshlarni  tarbiyalashdan  iborat.  Bu  vazifalarni  amalga  oshirishda  hozirgi  zamon 

o‘qituvchisidan tinmay ijodiy izlanish, o‘qitishga yangicha munosabat va fidoyilik 

talab etiladi.  

O‘quvchilarning  nazariy  bilimlarini  chuqurlashtirish,  kengaytirish,  ularda 

egallangan  nazariy  bilimlardan  amaliyotda  mustaqil  va  samarali  foydalana  olish 

ko‘nikmalarini  hosil  qilishda  ekskursiya  muhim  o‘rin  tutadi.  Biologiyadan 

ekskursiyaga    dars  mashg‘ulotlaridan  boshqacha  yondashilinib  o‘quvchilarning 

bilim samaradorligini oshirish maqsadida tashkil qilingan ishlar tushuniladi. 

Xulosa  qilib  aytganda,  maktabda  o‘tkaziladigan  ekskursiyalar,  amaliy 

tashviqot  tadbirlari  o‘quvuchilarning  qo‘shimcha  adabiyotlar  bilan  ishlash,  olgan 

nazariy  bilimlarini  hayotga  qo‘llay  olish  ko‘nikmasini  shakllanishida  muhim 

ahamiyat kasb etadi.  

Shuningdek,  ekskursiya  mashg‘ulotlari  biologiyani  o‘qitishning  zaruriy 

shakli  bo‘lib,  biologik  ta’limning  didaktik  maqsadlarini  amalga  oshirishga 

xizmat  qiladi.  Shu  bilan  birga  o‘quvchilarda  tayanch  hamda  fanga  oid 

kompetensiyalar rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. 

 

---