I bob arrali jinlash bo‘yicha adabiyotlar tahlili

---

4 
MUNDARIJA 
KIRISH 
I.BOB Arrali jinlash bo‘yicha adabiyotlar tahlili 
1.1 
Ishchi kamеrasi tuzilishining jinlash jarayoniga ta'siri 
1.2 
Chigitning chiqishi va uning jarayonga ta'siri 
1.3 
Tоlani chigitdan ajratish (jinlash) jarayonining chet el 
texnologiyasi 
II.BOB To‘g‘ri oqimli ikki kamerali arrali jin konsturuksiyasini ishlab 
chiqish va parametrlarini asoslash bo‘yicha nazariy tadqiqotlar 
2.1 
Ishchi kameradagi xom ashyo valigini o‘rganishdagi nazariy 
ma‘lumotlar 
2.2 
Chigitning ishchi kamerada bo‘lish vaqti 
2.3 
Xom ashyo valigining massasi va zichligi 
III.BOB 
To‘g‘ri oqimli ikki kamerali arrali jin konsturuksiyasini ishlab 
chiqish va parametrlarini asoslash bo‘yicha masalalarining 
tadqiqi 
3.1 
To‘g‘ri oqimli ikki kamerali arrali jin mashinasining 
parametrlarini asoslash
3.2 
Yangi 
takomillashgan 
tola 
ajratgich 
mashinasi
konsturuksiyasini ishlab chiqish 
IV.BOB MEHNAT MUHOFAZASI VA EKOLOGIYA 
4.1 
Jinlash bo‘limidan chiqayotgan changni kamaytirish va oldini 
olish chora tadbirlari 
V.BOB IQTISODIY SAMARADORLIK HISOBI 
5.1 
Yangi tola ajratgich moslamasini joriy qilishning texnik-
iqtisodiy asoslash 
UMUMIY XULOSALAR 
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 
ILOVALAR 

---

5 
KIRISH 
Jahonda paxtaga dastlabki ishlov berish texnologiyasining asosiy bosqichi 
sifatida, paxta tolasini chigitdan ajratish (jinlash) jarayoni, texnika va 
texnologiyasini rivojlantirishga yo‘naltirilgan ilmiy va amaliy tadqiqotlar olib 
borilmoqda. Ushbu yo‘nalishda, jumladan, paxtani jinlash jarayoni 
samaradorligini oshirishning ilmiy asoslari yaratilmoqda, ilmiy xajmdor, 
avtomatlashgan, shuningdek zamonaviy texnika va texnologiyalarni ishlab 
chiqarishga keng joriy etishni jadallashtirish orqali mahsulot sifatini yaxshilash 
va tannarxini pasaytirishga alohida ehtibor qaratilmoqda. Shu bilan birga, 
mazkur sohani rivojlantirishning asosiy omillari sifatida, paxta tolasini chigitdan 
ajratish jarayonida tola va chigitning dastlabki sifat ko‘rsatkichlarini saqlash, 
jarayon energiya sarfini kamaytirish imkoniyatini beradigan, mahsulot sifatini 
boshqara oladigan ixcham texnologiyalarni, paxta tolasini chigitdan ajratuvchi 
va jarayonni paxta xomashyosi bilan ta‘minlovchi uskunalarining sodda, kam 
material va energiya sarflaydigan konstruktsiyalarini yaratish zarur hisoblanadi. 
Respublikamizda paxta xomashyosini chuqur qayta ishlash asosida yuqori 
qo‘shimcha qiymatli tayyor mahsulot ishlab chiqarishni jadal rivojlantirish, 
paxta tozalash sanoatini modernizatsiya qilish asosida ichki va tashqi bozorda 
paxta mahsulotlari sifat ko‘rsatkichlarini yaxshilash, uning raqobatbardoshligini 
ta‘minlashga alohida e‘tibor qaratilmoqda. 2017-2021 yillarda O‘zbekiston 
Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasida, 
jumladan 
«…milliy 
iqtisodiyotning 
raqobatbardoshligini 
oshirish, 
…iqtisodiyotda energiya va resurslar sarfini kamaytirish, ishlab chiqarishga 
energiya tejaydigan texnologiyalarni keng joriy etish» vazifasi belgilab berildi 
[1]. Ushbu vazifani bajarishda paxta xomashyosini tola ajratish jarayoniga bir 
mehyorda uzatish hamda paxta tolasini chigitdan ajratishning samarali 
texnologiyasini yaratish va ishlab chiqarishga joriy etish muhim masalalardan 
hisoblanadi. 

---

6 
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-
son «2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta 
ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida»gi va 2017 yil 14 
dekabrdagi PF-5285-son «To‘qimachilik va tikuv-trikotaj sanoatini jadal 
rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi Farmonlari, 2017 yil 28 noyabrdagi
PQ-3408-son 
«Paxtachilik 
tarmog‘ini 
boshqarish 
tizimini 
tubdan 
takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi va 2015 yil 4 martdagi PQ-4707-
son «2015-2019 yillar uchun tarkibiy islohotlar, modernizatsiya qilish va ishlab 
chiqarishni diversifikatsiya qilishga doir chora-tadbirlari dasturi to‘g‘risida»gi 
Qarorlari hamda mazkur faoliyatga tegishli boshqa mehyoriy-huquqiy 
hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishga ushbu dissertatsiya 
tadqiqoti muayyan darajada xizmat qiladi. Jahon miqyosida paxta mahsulotlari 
sifatini yaxshilash va tannarxini kamaytirish, paxta mahsulotlarini ishlab 
chiqarishning barcha bosqichlarida, shuningdek paxtani quritish, uni mayda va 
yirik iflosliklardan tozalash, paxta tolasini chigitdan ajratish, paxta xomashyosi 
va tolasini namlash jarayonlarida mahsulot sifatiga salbiy ta‘sir ko‘rsatuvchi 
omillarni aniqlash va ularni bartaraf qilish, mahsulot ishlab chiqarish 
xarajatlarini kamaytiruvchi avtomatlashgan, resurstejamkor texnologiyalarni 
yaratish muhim vazifalardan bo‘lib qolmoqda. 
Hozirgacha amalga oshirilgan ilmiy-tadqiqot ishlari paxta tolasini 
chigitdan ajratish jarayoni va mashinalarini takomillashtirishning ayrim 
masalalarini hal etish, shuningdek arrali jinlarni paxta bilan ta‘minlash 
jarayonini takomillashtirish, arrali jin mashinasini ta‘minlashni rostlashga 
qaratilgan bo‘lib, ular natijasida paxtani dastlabki ishlash texnika va 
texnologiyasi muayyan darajada rivojlangan, olinayotgan mahsulot sifat va 
miqdor ko‘rsatkichlari yaxshilangan. Ammo, arrali jin mashinasida xomashyo 
valigi zichligi darajasiga mos ravishda jarayonni xomashyo bilan ta‘minlashni 
boshqarishning resurstejamkor va paxtaning tabiiy xususiyatlarini saqlash 
imkoniyatini beradigan texnologiyasini yaratish muammolari yetarli darajada 
o‘rganilgan emas. 

---

7 
Paxta va paxta mahsulotlari oqim hosil qilib jihozdan jihozga 
harakatlanadilar va bunda ularning unumdorliklari har bir bo‘g‘inda bir-biriga 
mos bo‘lishi talab qilinadi. Texnologik jihozlarni unumdorliklari esa ishlov 
berilayotgan xomashyoning qayishqoqlik xususiyatlari, paxtaning sanoat va 
selektsion navlari, tolaning uzunligi va yo‘g‘onligi, pishib yetilish darajasi, 
chigitlarning o‘lchamlari va ulardan tolaning ajrash kuchi, turli yot 
qo‘shilmalarning miqdori, turi va xususiyatlari, havoning namligi va harorati 
kabi juda ko‘p omillarga bog‘liq bo‘ladi. Bulardan tashqari mashinalardagi turli 
ishchi organlarining umumiy holati, shu jumladan ularning paxtaga tegib ish 
bajaradigan ishchi yuzalarining holati va uning ish vaqti mobaynida to‘xtovsiz 
yeyilib o‘zgarishi ham ta‘sir ko‘rsatmay qolmaydi. 
Shuning uchun paxta zavodining hamma mashinalari teng ishlashi har bir 
operatsiyada paxtani mashinadan mashinaga bir meyorda uzatish, uning 
titilganligini, tozalanishini va boshqa ko‘rsatkichlarini ta‘minlash masalalari 
ancha murakkabdir. Bu masalalarni hal qilish uchun bir qator texnologik 
vositalarni qo‘llashga to‘g‘ri keladi. Bular qatorida paxtani ishlovga uzatishning 
dozalovchi qurilmalarini, richagli qo‘l ta‘minot rostlovchilarini, dozalashning 
diskret vositalari (richaglar, tishli uzatmalar, friktsion bog‘lanishlar, qarshilikni 
o‘zgartirish va h.k.) ni ko‘rsatish mumkin bo‘lib ular tashqi rostlash 
qurilmalaridir. Bu esa albatta paxta tolasining tabiiy xususiyatlarini saqlab 
qolish va har bir holatda mumkin bo‘lgan maksimal unumdorlik bilan ishlashga 
imkon bermaydi. Oqibat natijada har bir korxona va butun mamlakat miqyosida 
juda katta iqtisodiy yo‘qotishlar sodir bo‘ladi. Mazkur holat texnologik 
mashinalarning ish rejimi va unumdorligini tashqi va ichki texnologik 
omillarning o‘zgarishlariga mos ravishda boshqarish va rostlash masalalarining 
hozirgi holatini va bu sohadagi tadqiqotlarning asosiy yo‘nalishlarini tahlil qilish 
asosida ―pishib yetilib‖ o‘z yechimini kutayotgan muammolarni aniqlash va 
ularni yechishning nazariy va amaliy jihatlarini belgilashni taqozo qiladi. 
Nazariy olganda bu masalalarni chuqurroq o‘rganish asosida bir qator, 
masalan, ishchi organlarni, yuritmaning yuklanishi, bir vaqtda ishlanayotgan 

---

8 
mashinalar soni va, nihoyat, olinayotgan mahsulot sifatini boshqarish kabi 
ko‘rsatkichlarni rostlash tizimlarini yaratish mumkin. Boshqarishning 
ko‘rsatilgan parametrlarini rostlashni amalga oshirish uchun eng to‘g‘ri yechim 
bu – paxta mashinasi ishining nazorat tizimini ta‘minot rejimi vaqti-vaqti bilan 
o‘rnatib qo‘yiladiganligini hisobga olib yaratishdir. 
Ishning maqsadi: Ushbu ishida jin mashinasida paxta hom ashyosidan olingan 
tolalarni uzunligini yaxshi saqlovchi va tolani tozalash jarayonida aftiv 
iflosliklarni passivga aylantirish orqali tozalash samaradorligini oshirishdan 
iborat.