I. B. Isabayev, F. U. Suvanova, Q. H. Majidov

2.3.2. Yog’ kislotalari tarkibidagi uglerod sonining kamayishi
yoki ko’payishi bilan boradigan sintez usullari.
Preparativ kimyoda muayyan tarkibli va tuzilishdagi to'yingan yog 'kislotalari 
boshlang'ich individual kislota tarkibidagi uglerod atomlarining soni tobora ortib 
boradigan yoki kamayib boradigan usul bilan olinadi. 
Sintezlanadigan kislota molekulasida uglerod atomlarining sonini ma'lum bir 
miqdorga o’zgartirish (oshirish) mumkin. Buning uchun boshlang’ich kislota 
belgilangan texnologik rejimga (tartibga) muvofiq ketma-ket qayta ishlanadi. 
Misol uchun, etan (sirka) kislotasining metilli efiriga metanoldagi metall 
natriy bilan ishlov berish orqali etanol olinadi. So’ngra, vodorod yodid kislotasi 
ta'sirida etanol etil yodidiga aylantiriladi va unga kaliy tsianidni ta'sir ettirib propan 
kislotasining nitrilini hosil qilish mumkin: 
Bu nitril gidrolizi natijasida propan kislotasi hosil bo’ladi: 
Shunday qilib individual 
to’yingan yog’ kislotalari sintez qilinadi
. 
Dastlabki kislotada uglerod atomlarining kamayishi bilan yuzaga keladigan 
yog ' kislotalarini sintez qilish uchun bir qator usullar mavjud. 
Masalan, 
A. Xoffman usuli
bo'yicha sintezda ular reaktsiya natijasida olingan 
kislotalar amidlaridan hosil bo'ladi: 
Olingan amidga bromli natriy gidroksidining suvli eritmasi ta’sir ettiriladi: 
R - СН
2 
- CONH
2 
+ Br
2 
+ OH 
-
→ R - СН
2 
- CONHBr + Br 
-
+ H
2
O 

---

108 
n
- Galoidamidga ishqor bilan ishlov berib quyidagi nostabil tuz olinadi: 
R - СН
2 
- CONHBr + K
+ 
OH 
-
→ [R - СН
2 
- CONBr] 
- 
K
+
+ H
2
O 
Bu tuz parchalanishi natijasida R - СН
2 
– radikali uglerod atomidan azot 
atomiga tomon siljiydi va izotsian kislotasining efiri hamda bromvodorod 
kislotasining tuzi hosil bo’ladi: 
[R - СН
2 
- CONBr] 
- 
K
+
→ R - СН
2 
–N=C=O + Br 
– 
K 
+
Ishqorning ortiqcha miqdori va suv ishtirokida izotsian kislotasining efiri 
gidroliz natijasida aminga aylanadi: 
+2KOH 
R - СН
2 
- N=C=O 2R - CH
2
NH
2 
+ K
2
CO
3
- H
2
O 
Bu reaktsiya natijasida uglerod atomlari soni 8 dan kichik bo’lgan yog’ 
kislotalaridan aminlarning katta chiqishi kuzatiladi. Yuqori molekulyar 
kislotalardan aminlarning katta chiqishiga erishish uchun amidlarga ishqorning 
metil spirtidagi eritmasi bilan ta’sir ko’rsatish kerak bo’ladi. Bunda uretanlar hosil 
bo’ladi va ular juda oson aminlargacha gidrolizlanadi. 
Ushbu aminga nitrit kislotasi bilan ishlov berish natijasida birlamchi spirt
hosil bo’ladi: 
R - CH
2
NH
2
+ HNO
2
→ R - CH
2
OH + N
2
+ H
2
O 
Nihoyat, birlamchi spirt oksidlanishi natijasida dastlabki kislotadagi uglerod 
atomlari sonidan birtaga kam bo’lgan uglerod atomlari soniga ega yog’ kislotasi 
hosil bo’ladi: 
R - CH
2
OH → R – COOH