|
O’simlik moylari
Moylar:
zig’ir moyi
0,42
0,20
0,22
97
zaytun moyi
0,13
0,09
0,04
97
indov moyi
0,35
0,05
0,30
63
yeryong’oq moyi
0,25
0,19
0,06
76
paxta moyi
0,31
0,20
0,11
92
Hayvon yog’lari
Cho’chqa yog’i
0,07-0,12 0,07-0,12
izlari
—
Yog’lar:
Sigir sutining yog’i
0,07
0,07
—
—
Mol (sigir) yog’i
0,07
0,07
—
—
Qo’y yog’i
0,03
0,03
—
—
Treska jigarining yog’i
0,52
0,27
0,25
—
O'simlik moylarida quruqlikdagi hayvonlarning yog'lariga qaraganda ko'proq
sterinlar mavjud. O'simlik moylarida va treska balig’i jigarining yog'ida
sterinlarning katta qismi yog' kislotalari efirlari (steridlar), yer hayvonlarining
yog'larida esa - erkin holatda bo'ladi.
Sterinlarning odatiy vakili xolesterindir.
Xolesterinning inson organizmi uchun ahamiyati juda ham katta bo’lib, uning
qondagi miqdori me’yordan oshishi ateroskleroz va boshqa yurak, qon-tomir
kasalliklariga sabab bo’lishi mumkin. Shu bilan birga, ta’kidlab o’tish joizki,
xolesterinning organizmda bajaradigan muhim funktsiyalari ham ko’p bo’lib, bular
quyidagilardir:
u hujayra membranalarini shakllantiradi va qo`llab-quvvatlaydi, shuningdek,
membranalarda uglevodorodlarning kristallanishiga to`sqinlik qiladi;
molekulalarning hujayraga o`tishi mumkinligi va yo`qligini aniqlashda
muhim ahamiyat kasb etadi (hujayra membranalarining o`tuvchanligi);
255
jinsiy gormonlar (androgen va estrogen)ni ishlab chiqarishda qatnashadi;
buyrakosti bezlarida sekretsiyalanadigan gormonlar (kortizol, kortikosteron,
al'dosteron va hokazo)ni ishlab chiqarish uchun zarur;
safro maqsulotida ko`maklashuvchi modda vazifasini o`taydi;
quyosh nurlarini vitamin D ga aylantiradi;
yog’da eruvchi vitaminlar, jumladan, A, D, E va K vitaminlari metabolizmi
(moddalar almashinuvi) uchun muhim;
nerv to`qimalarini izolyatsiya qiladi.
Xolesterin quyidagi tuzilishga ega:
Formuladan ko'rinib turibdiki, xolesterin molekulasining barcha to'rt halqali
uglerod atomlari kondensatsiyalangan.
Sterinlarning to'yinmaganligi, birinchi navbatda, ular molekulalarining tsiklik
qismida, ya'ni uglerod atomlarining ikkinchi oltita a'zoligi bo'lgan halqasida
qo’shbog’lari natijasida vujudga keladi. Xolesterin, stigmasterin molekulalarida
bitta, ergosterin molekulasida ikkita bunday bog’lanish bo'ladi. Bundan tashqari,
ba'zi sterinlarning molekulalarida (stigmasterin, ergosterin) uglerod yon zanjirida
ham qo’shbog’ bo’ladi.
Sterinlarning molekulyar og'irliklari orasidagi farq ular molekulalarining yon
zanjiridagi uglerod atomlarining turlicha bo'lishi bilan bog’liqdir. Ba'zi bir
sterinlarning molekulalaridagi ushbu zanjirning tuzilishi uning tarmoqlanganligi
bilan bir oz farq qiladi.
Sterinlar suvda erimaydi, oddiy yog' erituvchilarida va etanolda eriydi. Ular
optik jihatdan faol. Atmosfera bosimidagi distillash (haydash) jarayonida ular
256
parchalanadi. Vakuumda ular parchalanmasdan haydaladi, yog'larni dezodoratsiya
qilish jarayonida vakuumda qizigan bug 'bilan qisman ajralib chiqadi (haydaladi).
Sublimatsion qobiliyati bilan ajralib turadi.
Barcha sterinlar rangsiz, yaxshi kristallanadi. Turli sterinlarning suyuqlanish
harorati va kristallarining shakli boshqacha.
Spirt tabiatli bo'lgan sterinlar spirtlarga xos bo'lgan reaktsiyalarga kirisha
olishi bilan farq qiladi. Sirka angidridi bilan qizdirish natijasida osonlik bilan
olinadigan sterin atsetatlari ma'lum bir suyuqlanish haroratiga ega va yaxshi
kristallanadi. Ushbu xususiyati tufayli ular yog'ning kelib chiqishini aniqlash
uchun analitik amaliyotda qo'llaniladi.
Xolesterinning va ayniqsa uning hosilalarining yuqori yog' kislotalari bilan
hosil qilgan efirlari lanolin tarkibida juda ko'p miqdorda mavjud. Ular mumsimon,
ishqoriy metall gidroksidlari bilan gidrolizlanishi qiyin. Ulardan ba'zilari ko'p
miqdordagi suvni singdirish qobiliyatiga ega bo’lib, bunda malhamsimon
konsistentsiya hosil qiladi.
Kuchli oksidlovchi moddalar ta’sirida ehtiyotkorlik bilan oksidlanganda,
tabiatan ikkilamchi spirtlar bo'lmish sterinlar ketonlarni hosil qiladi. To'yinmagan
moddalar sifatida sterinlar molekulyar kislorod, perbenzoy kislotasi, ozon va
boshqalar bilan oksidlanadi, ularga galogenlar birikadi. Faol katalizatorlar
ishtirokida vodorod ta'sirida sterinlar avval to'yingan spirtlarni hosil qiladi (agar
boshida ular to'yinmagan bo'lsa) va keyinchalik, ayniqsa yuqori haroratlarda,
uglevodorodlarga aylantiriladi. Sterinlar ularning amil spirti eritmasiga natriy
metalining ta'siri bilan uglevodorodlargacha qaytariladi.
Kontsentrlangan sul’fat kislotasi ta'sirida sterinlar degidratatsiyalanadi va
murakkab mahsulotlar aralashmasini hosil qiladi.
Alkaloid digitonin (C
55
H
94
O
28
) bilan sterinlar spirtda erimaydigan (1:1)
molekulyar birikmalar hosil qiladi.
Ksilol bilan qaynatilganda, digitonidlar deb ataladigan bu molekulyar
birikmalar tarkibiy qismlarga (komponentlarga) bo'linadi. Bunday holda, sterinlar
257
ksilolda eriydi va digitonin cho'kindi ichida qoladi. Ushbu reaktsiyadan sterinlarni
yog'lardan ajratish uchun foydalaniladi.
Yog'lar yuqori haroratlarda havo kislorodi bilan qizdirilganda yoki
oksidlanganda, ulardagi sterinlar digitonin bilan reaksiyaga kirishmaydigan
yog'simon moddalar hosil bo'lishi bilan chuqur o'zgarishlarga uchraydi.
Sterinlar yog' kislotalari va boshqa moddalar bilan molekulyar birikmalar
hosil qiladi. Bunday birikmalar odatda barqaror emas va etanol ta’sirida osonlikcha
parchalanadi.
Sterinlar ba'zi rangli reaktsiyalarini namoyish etadi. Masalan, xolesterinning
xloroformli eritmasiga teng hajmdagi 92%-li sul’fat kislotasi bilan ishlov
berilganda qizil qon rangiga bo’yaladi va so’ngra bu rang binafsha rangga
aylanadi. Tindirilgandan so’ng sul’fat kislota qatlami xira yashil flyuorestsensiyaga
ega. Bu Zal'kovskiyning rangli reaktsiyasi bo'lib, uning yordamida 0,001% gacha
xolesterinni eritmadan ochish (aniqlash, ajratib olish) mumkin.
Ergosterin D
2
provitaminidir. Ultrabinafsha nurlar bilan ergosterinning
ksiloldagi 1% eritmasiga ta’sir ettirilganda (kislorod ta’minotisiz), ergosterinning
50-70 foizi fiziologik ta'siri D vitaminiga o'xshash antiraxitik D
2
vitaminiga
aylanadi. Xuddi shunday ishlov berish natijasida biologik faol preparat D
3
hosil
bo'ladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
