I. A. Bakieva, X. S. Xadjaev, M. Z. Muhitdinova., Sh. Sh. Fayziyev. Mikroiqtisodiyot

Talonlardan foydalanuvchi va ulardan foydalanmaydigan haridorlarda narxga 

bog`liq talabning o`zgaruvchanligi 

Tovarlar 

Narxga  bog`liq  talabning  o`zgaruvchanlik 

koeffitsient 

 

Talovdan 

foydalanmaydiganlarda 

Talondan 

foidalanuvchilarda 

Xojataona qgozi 

-0,60 

-0,66 

Tula lardozlash ishi (nabivka/ otdelka) 

-0,71 

-0,96 

Shampun 

-0,84 

-1,04 

Ovqat 

tayyorlash 

va 

salatlarga 

mo`ljallangan yog` 

-1,22 

-1,32 

---

 

325 

Tushlik ovqt uchun quruq qorishma 

-0,88 

-1,09 

Tort tayyorlash uchun qrishma 

-0,21 

-0,43 

Mushuklar uchun konserva 

-0,44 

-1,13 

Yangiligicha 

muzlatilgan 

ovqat 

mahsulotlari 

-0,60 

-0,95 

Jelatin 

-0,97 

-1,25 

Spagetti uchun qayla 

-1,65 

-1,81 

Mikser konditsioner 

-0,82 

-1,12 

Shurvalar 

-1,05 

-1,22 

Xotdoglar 

-0,59 

-0,77 

 

15.3  Narxlarni vaqtga qaarab diversifikatsiyalash va maksimal talab 

sharoitida narxlarning shakllanishi 

Narxlarni  vaqtga  qarab  diversifikatsiyalash  narxlarni  shakllantirishning 

muhim  va  keng  tarkalgan  strategiyasi  hisoblanadi.  Bu  narxlarni  tovar  toifasiga 

karab  diversifikatsiyalash  bilan  boEliqair.  Bunda  iste’molchilarning  talab 

funktsiyasiga  karab  turli  toifalarga  ajratilishi  turli  vaqt  uchun  turlicha  narx 

belgilanishiga  olib  keladi.  Narxlarni  vaqtga  qarab  diversifikatsiyalash 

mexanizmini bilish uchun elektron texnika chiqaruvchi firma videomagnitofonlar, 

(70-yillarda) kompakt disklar (80-yillar boshida) va eng sunggi raqamli pleyerlar 

kabi  yangi  va  yuksak  texnologik  madsulotlarga  qanday  qalib  narx  belgilanishini 

ko`rib  chiqamiz.  7-rasmdagi  D

1

  iste’molchilar  kichik  guruhining  yangi  tovarga 

bo`lgan o`zgarmas talab egri chizig`idir. 

 

 

7-rasm. Narxlarni vaktga qarab diversifikatsiyalashning tasviri.

 

Iste’molchilar  yangi  tovarni  yuksak  baxrlaydilar  va  uning  narxi  pasayishini 

kutishni  xohlamaydilar.  (Masalan,  kompakt  disqaan  sifati  yukori  ovoz  xrsil 

etuvchi  stereokolonkalar  narxini).  D

2

  tarkibi  ancha  kengroq  iste’molchilar  xos 

talab egri chizigani bildiradi. Bu iste’molchilar narx haddan oshiq yuqori bo`lsa, 

---

 

326 

tovarni  sotib  olishdan  o`zlarini  tiyadilar.  Shunday  paytda  narx  strategiyasi 

avvaliga  tovarni  yukorirok  narx  R,  bilan  iste’molchilarning  birinchi,  ya’ni  talab 

egri  chizoti  D

1

  bo`lgan  guruhiga  taklif  etishni  taqozo  etadi.  Keyinchalik  birinchi 

guruh iste’molchilar tovarni harid etib bo`lgach, uning narxi R

2

  gacha  tushiriladi 

va  mahsulot  sotish  talab  egri  chiziga  D

2

  bo`lgan  tarkibi  kengroq  iste’molchilar 

guruhiga qaratiladi. Narx diversifikatsiyasining boshqa misollari ham bor. Ulardan 

biri  kinofilm  birinchi  kurilganda  yuqori  narx  belgilab,  u  ommaviy  prokatga 

chiqqach  narxni  tushirishdan  iborat.  Deyarli  hamma  erda  amaliy  qo`llanadigan 

boshqa  bir  misol  bor.  Bu  shundan  iboratki,  qatgiq  mukovada  chikkan  kitobga 

yukori narx qo`ygan holda keyinchalik kitob yumshoq muqovada chiqarilib, narxi 

pastroq  belgilanadi  (bir  yildan  keyin).  Kupchilik  odamlar,  narx  pasayishi 

harajatlarning ancha pasayishi bilan bogliq, deb uylaydilar. Aslida bunday emas. 

Kitob  taxrir  etilib,  uning  matni  terib  bo`lingach,  qo`shimcha  nusxasini  chop 

etishning  chegarali  harajatlari  kitob  qattiq  yoki  yumshoq  mukovada  bo`ladimi, 

bari  bir  juda  past,  ya’ni  1  dollar  atrofida  bo`ladi.  Yumshoq  mukovali  kitobning 

ancha  past  narxda  sotilishi  sababi  uni  chop  etishning  ancha  arzon  turishi  emas, 

balki,  talabi  uzgarmas  iste’molchilar  qattiq  muqovali  kitoblarni  harid  etib 

bo`lganlaridadir. Qolgan iste’molchilar talabining uzgaruvchanligi esa ancha katga 

bo`ladi.  Maksimal  talab  sharoitidagi  narxlarning  shakllanishi  ularni  vaqta  qarab 

diversifikatsiyalashni bildiradi. Ayrim tovar va xizmatlarga talab ma’lum vahgda 

uz  chuqaisiga  chiqadi:  yul  va  tonellar  uchun  bu  mashinalarning  tiqaiinch  vaqi, 

elektroenergiyaga  yozning  oqapom  payti,  changi  uchish  va  dam  olish  joylari 

uchun dam olish kunlari hisoblanadi. Shunday ish avjiga chiqaan paytlarda ishlab 

chiqarish  kuvvatlari  cheklanganligidan  chegarali  harajatlar  ham  yuqori  bo`ladi. 

Demaq narxlar ham ish avjiga chiqanda yuqori bo`ladi. 

Bu  8-rasmda  kursatilgan  bo`lib,  bu  erda  D

1

  ish  avjiga  chiqan  paytdagi  talab 

efi  chizigi,  D

2

  boshqa  vaqdagi  talab  efi  chizigini  bildiradi.  Firma  har  bir  davrda 

chegarali  harajatlarga  teng  chegarali  daromadni  belgilab  kuyadi,  bu  bilan  u  ish 

avjiga  chiqanda  yuqori  narx  R

2

  boshqa  vahgda  past  narx  R

2

ni  belgilaydi,  bunga 

mos ravishda ishlab chiqarish hajmi Q

1

 va Q

2

 ga erishiladi. Bu bilan firma foydani 

---

 

327 

davrlarga  bir  xil  narx  belgilaganga  qaraganda  ko`proq  oladi.  Bunday  shchish 

yanada  samaraliroq,  chunki  narx  chegarali  harajatlarga  yaqn  bo`lganidan  ishlab 

chiqaruvchi va iste’molchining yutugi ancha ko`p bo`ladi.