I. A. Bakieva, X. S. Xadjaev, M. Z. Muhitdinova., Sh. Sh. Fayziyev. Mikroiqtisodiyot

 

chizma tasviri.

 

Firma  uchun  iste’molchilarni  guruhlarga  bo`lib  ularga  maxsulot  sotish  har 

doim  ham  foydali  bo`lavermaydi.  Xususan,  ikkinchi  guruh  iste’molchilarining 

talabi  katta  bo`lmasligi  va  chegarali  harajatlar  keskin  ravishda  oshib  ketishi 

mumkin. 

6-rasm. Bozor hajmi kichik bo`lganda narxlarni diversifikatsiyalash.  

Shunday  bo`lganda  ikkinchi  navli  (ikkinchi  guruhga  mo`ljallangan) 

mahsulotlarni  ishlab  chiqarish  va  sotish  harajatlari  oshib  ketib  chegaraning 

daromadlardan  yuqori  bo`lishi  yuzaga  keladi.  6-rasmga  qarab  mulohaza  qalsaq 

firma  yagona  narx  R  o`rnatib  va  maxsulot  sotishni  iste’molchilarni  yagona 

umumiy  guruhiga  qaratsa  o`zini  yaxshi  his  etishi  mumkin.  Chunki,  aks  holda, 

 

---

 

323 

ikkinchi,  hajmi  kichiqoq  bozorga  xizmat  kursatishning  qo`shimcha  harajatlari 

qo`shimcha daromaddan oshib ketishi mumkin. 

1-m i s o l. Talonlar va narxdan berilgan siylovlarning iqisodiy taxdili 

Konservalangan mahsulotlar va ularga yuldosh tovarlar ishlab chiqaruvchilar 

ko`pincha  talonlar  ham  chiqarishadi. Bu  talonlar  tovarni  arzonlashtirilgan  narxda 

siylov  bilan  sotilishini  bildiradi.  Talonlar  maxsulot  reklamasining  bir  kismi 

sifatida  tarqatiladi,  gazeta  va  jurnallarga  yopishtirilgan  holda  chiqariladi  yoki 

pochta orqali yuboriladi. Masalan, nonushtaga muljallangan butqa talonini taqaim 

etish  uning  narxi  25  tsentga  past  bo`lishini  anglatadi.  Firmalar  nima  sababdan 

shunday talonlarni chiqaradilar? Nima uchun tovar narxini osongina tushirib, shu 

asnoda  talonlar  chop  etish  va  tarkatishdan  ketadigan  pulni  tejab  qolsa 

bo`lmaydimi? 

Talonlar narxlarni diversifikatsiyalash vositasi sifatida xizmat qaladilar. 

Tadqiqotlar  ko`rsatishicha  hamma  iste’molchilarning  faqat  20  —  30% 

talonlarni kesib olib, ularni saqaar va ishlatar ekanlar. Bu iste’molchilar talonlarga 

e’tibor  bermaydiganlarga  qaraganda  narx  o`zgarishini  sezgirlik  bilan  qabo`l 

etishar  ekan.  Ularning  narxga  bokliq  talabi  uzgaruvchanroq,  rezervlangan  narxi 

pastroq bo`lar ekan. Demak butqa kontsentratini chiqaruvchi kompaniya talonlarni 

chiqara  borib  o`zining  haridorlarini  ikki  guruhha  bo`lishi  mumkin  va  mazmunan 

narxga  sezgir  bo`lgan  haridorlariga  undan  siylov  berishlari  mumkin  ekan. Siylov 

berish programmalari ham shunday qaladi. Masalan, “Kodak” profammasiga kura 

haridor  uchta  uram  fototasmani  olishini  isbotlovchi  talabnomani  pochta  orqali 

yuborib  1,50  dollarga  teng  kompensatsiya  olishi  mumkin.  Nima  uchun  bir  uram 

fototasma  narxini  shundaygina  50  tsentga  tushursa  bo`lmaydimi?  Gap  shundaki, 

faqat  narx  o`zgarishiga  sezgirlik  bilan  javob  beruvchi  haridorlargina  narxdan 

siylov surovchi talabnomani yuborib uzlarini ovora qaiishlari mumkin. 

Shunday  yul  bilan  haridorlarni  aniq  guruhdarga  ajratish  mumkinmi?  1-

jadvalda  talonlardan  foydalanuvchi  va  ulardan  foydalanmaydigan  haridorlarning 

narxga  bogliq  talablarini  butun  bir  qator  tovarlar  assortimenti  (turlari)  bo`yicha 

---

 

324 

o`zgaruvchanligini  statistik  tadqaq  etish  natijalari  keltirilgan.  Bu  tadqiqot 

talonlardan  foydalanuvchilar  narxga  sezgirroq  bo`lishlarini  tasdiqaydi,  mazkur 

tadqaqot,  shuningdeq  ikki  guruh  haridorlar  talabining  uzgaruvchanligi 

farqaanishini  hamda  bu  farq  tovarlarga  tadbiqan  qanday  chegarada  uzgarib 

turishini tasdiqaaydi. Uzgaruvchanlikning bu xisob-kitoblari firmalar qanday narx 

belgilashlari  va  talonlar  yordamida  narxdan  qancha  siylov  berishlari  kerakligini 

uz-o`zidan kursatib bermaydi, chunki bu xisobkitoblar firmaning ayrim tovarlariga 

bo`lgan  talabga  emas,  balki  bozor  talabiga  daxldordir.  Masalan,  1-jadvalning 

ma’lumotlariga  ko`ra  tort  tayyorlashga  muljallangan  qrishmaga  talabning 

Uzgaruvchanligi  talondan  foydalanmaydigan  haridor  uchun  —  0,21,  talovdan 

foydalanuvchilar  uchun  esa  —  0,43  bo`lgan.  Ammo  eng  tanilgan  sakkizta  yoki 

unta  qrishmalardan  har  qandayiga  bozor  talabining  uzgaruvchanligi  keltirgan  har 

bir raqamdan anchagina (8-10 baravar) ko`p bo`ladi. Shu sababli tort tayyorlashga 

muljallangan  korishmaning  har  qnday  naviga  bo`lgan  talabning  uzgaruvchanligi 

talonlardan 

foydalanuvchilar 

uchun 

— 

4 

ga 

yaqan, 

talonlardan 

foydalanmaydiganlar  uchun  —  2  bo`lishi  mumkin.  11.2.  tenglama  asosida 

talonlardan  foydalanmaydiganlar  uchun  narx  undan  foydalanuvchilar  uchun 

belgilangan  narxdan  1,5  marta  yuqri  bo`lishini  aniklab  olishimiz  mumkin. 

Boshqacha  aytsak  bir  korobka  (kuticha)  tort  tayyorlashga  muljallangan  qrishma 

1,5  dollarga  sotilsa,  kompaniya  50  tsentlik  siylovi  bor  talonlarni  taklif  etishi 

mumkin bo`ladi. 

1-jadval