|
5-rasm. Tarmoq mehnat bozori.
i
L
TL
MRP
MRP
D
1
L
S
W
W
1
0
L
S
W
0
L
L
MRP
D
W
2
L
L
2
L
0
L
1
S
TL
=
(MRC)
i
W
E
D
TL
=
(MRP)
i
W
e
L
e
L
336
Umumiy taklif takliflar yig`indisidan iboratdir.
i
TL
MRC
S
Bu yerda
i
i
W
MRC
i
-ishchi uchun sarflanadigan qo`shimcha harajat, ya’ni, ish
haqi.
Mehnat qilish va dam olish o`rtasidagi bog`liqlik. Har bir ishchi oldidagi
masala, bu qancha ishlab, qancha dam olish muammosidir. Agar sutkada 24 soat
bo`ladigan bo`lsa, ishchi 24 soat ishlasa, u
M
so`mga teng bo`lgan maksimal
daromad olish mumkin (6-rasm).
7-rasm. Ish vaqti va dam olish o`rtasidagi bog`liqlik
Agar u ishlamasa, uning maksimal dam olishi bir sutkaga, ya’ni, 24 soatga
teng bo`ladi. Ishchining "daromad va bo`sh vaqti" byudjet chizig`ini
MN
chizig`i
orqali ifodalash mumkin. Ma’lumki, ishchi har doim sutkasiga 24 soat
ishlayvermaydi. Tabiiyki, ishchining ish vaqti chegaralangan bo`ladi, u ma’lum
vaqt dam olib, o`zining ishlash qobiliyatini tiklash kerak bo`ladi. Bundan tashqari,
dam olish uni ma’naviy o`sishini ta’minlaydi. Demak, ishchi ma’lum vaqt ishlab,
ma’lum miqdorda naf olsa (daromad olsa), u ma’lum vaqt dam olganda ham
qandaydir naf oladi (ma’naviy o`sish, zavqlanish). Demak, ishchini qancha vaqt
ishlab, qancha vaqt dam olishi kerakligi to`g`risidagi masalani quyidagicha qo`yish
mumkin:
Ishchining ishlash vaqti va dam olish vaqtidan bog`liq naflik funktsiyasini
quyidagicha yozamiz:
)
,
( T
t
U
U
,
(5)
bu erda
U
- naflik funktsiyasi;
t
- dam olish vaqti;
T
- ish vaqti.
R
t
М
N
0
24
337
Demak, ishchi sutkadagi 24 soatni ish vaqtiga va dam olish vaqtiga shunday
taqsimlashi kerakki, natijada u maksimal naf olsin:
max
)
,
(
T
t
U
U
.
(6)
Quyidagi shart bajarilganda:
24
T
t
.
(7)
Ushbu masalaning optimal echimini grafik orqali aniqlaymiz (7-rasm).
7-rasm. Naflik funktsiyasini maksimallashtirish.
Rasmdan ko`rish mumkinki, masalaning echimi muvozanat nuqta
E
orqali
aniqlanishi mumkin. Naflik funktsiyasining befarqlik chizig`i
2
U
byudjet
chizig`ini
E
nuqtada kesib o`tadi. Optimal echimga ko`ra, dam olish vaqti
E
t
soatga teng, ish vaqti
E
E
t
T
24
. Ishchining bir soatlik ish haqi
W
so`mga teng
bo`lsa, uning umumiy daromadi quyidagicha topiladi:
)
24
(
E
t
W
R
.
(8)
U holda byudjet chizig`i yotiqligi
W
tg
ish haqiga teng bo`ladi.
W
t
R
tg
E
24
.
(9)
Ishchi naflik funktsiyasini maksimallashtiradi, agar bo`sh vaqt bilan
daromadni chekli almashtirish normasi
tR
MRS
ish haqi
W
ga teng bo`lsa,
W
MRS
tR
.
Faraz qilaylik, ish haqi stavkasi
0
W
dan
1
W
ga oshdi. Byudjet chizig`i
NM
holatidan
1
NM
holatga siljiydi (8-rasm).
R
so`m
M
R
E
U
3
E
2
U
2
U
1
t
N
0
24
t
E
338
8-rasm. O`rnini bosish samarasi va daromad samarasi, 0t
0
, 0t
1
,
0t
2
lar bo`sh vaqt, t
0
N, t
1
N va t
1
N lar ish vaqti.
Agar biz
N
M
1
byudjet chizig`iga parallel bo`lgan va
1
U
befarqlik chizig`i
bilan kesishadigan
AB
byudjet chizig`ini o`tkazsak, daromad va o`rnini bosish
samarasini aniqlashimiz mumkin.
O`rnini bosish samarasi bo`sh vaqtni qisqarishi va ish vaqtining ortishi
natijasida daromadning o`sishi bilan ifodalanadi, ya’ni, ma’lum miqdordagi bo`sh
vaqt ish vaqti bilan almashtiriladi. 7-rasmda bu
2
t
dan
0
t
ga siljishini ifodalaydi,
ya’ni, ish vaqti
2
1
24 t
T
dan
0
2
24 t
T
gacha oshadi. Lekin, daromadning ortishi
bilan birga dam olishning - shaxsning ma’naviy o`sishi uchun kerak bo`ladigan
bo`sh vaqtning ham qimmati oshadi. Daromad samarasi (bo`sh vaqtning ortishi)
teskari yo`nalishda bo`lib, u
1
0
t
t
oraliq bilan ifodalanadi
1
0
t
t
. Natijaviy
o`zgarish
2
1
t
t
oraliqqa teng.
28
Ish haqining bunday o`sishida o`rnini bosish samarasi daromad samarasidan
yuqori bo`ladi. Bundan shu kelib chiqadiki, birinchidan, ish haqining o`sishi, ish
vaqtini ortishiga olib keladi; ikkinchidan, individual shaxsning mehnat taklifi
musbat yotiqlikka ega (9-rasm).
28
B. Salimov va boshqalar. Mikroiqtisodiyot. O`quv-uslubiy majmua. TDIU
M
W
M
1
E
1
A
R
1
U
1
E
0
R
0
E
2
R
2
U
2
t
2
t
1
t
0
B
N
339
9-rasm. Ish haqining o`sishi natijasida ish vaqtining o`sishi.
Daromadning yanada oshib borishi barcha shaxslarni ham dam olish vaqtini
qisqartirib, ish vaqtini oshirishga undayvermaydi. Dam olish vaqtining qisqarib
borishi, uni shaxs uchun bo`lgan qimmatini oshiradi. Yuqorida eslatib
o`tganimizdek, sutkasiga 24 soat ishlash ma’noga ega emas. Bo`sh vaqtni
qimmatini oshib borishi shunga olib keladiki, daromad samarasi, o`rnini bosish
samarasidan oshib ketadi (9-rasm). Natijada ish vaqti
2
2
24 t
T
dan
1
1
24 t
T
gacha qisqaradi.
10-rasm. Daromad samarasi o`rnini bosish samarasidan ortiq bo`lgan
hol, 0t
0
, 0t
1
, 0t
2
lar bo`sh vaqt, t
0
N, t
2
N va t
1
N lar ish vaqti.
W, so`m/soat
S
L
W
2
W
1
Bir kundagi
soatlar
24- t
1
24- t
2
M
1
E
1
A
R
1
M
U
1
E
0
R
0
E
2
R
2
U
2
t
2
t
1
0
t
0
B
N
Umumiy vaqt
soat kun
Daromad
so`m
340
Shaxsning bo`sh vaqti esa
2
0t
dan
1
0t
ga o`sadi. Bo`sh vaqt qimmatini ortishi,
ish haqi oshganda individual shaxsning mehnat taklifi chizig`i manfiy yotiqlikka
ega bo`ladi (10-rasm).
Do'stlaringiz bilan baham: | 
