I – боб. Корпоратив бошқарув курсига кириш

Таянч иборалар: миссия, мақсад, стратегия, лидерлик, стратегик режа, диверсификация, бизнес сфера, рақобатбардошлик.


Назорат саволлари:

1. 
   Корпоратив стратегия моҳияти нимада?
   
2. 
   Корпоратив стратегияни принципларини ишлаб чиқиш орқали тушунтириб беринг.
   
3. 
   Стратегик бошқарув нима?
   
4. 
   Корпоратив стратегиянинг омили ташкилий қисми ҳақида гапириб беринг.
   
5. 
   Корхонанинг диверсификацион корпоратив стратегияси нима?
   
6. 
   Корпоратив стратегиянинг мазмунини тушунтиринг.
   
7. 
   Функционал стратегиянинг иқтисодий мазмунини тушунтириб беринг.
   
8. 
   Корхонанинг диверсификацион корпоратив стратегиясини айтиб беринг.
   

V боб. ДАВЛАТНИНГ КОРПОРАТИВ СЕКТОРДА ҚАТНАШИШИ

5.1 Давлатнинг корпоратив бошқарувда қатнашиши
Давлат корпоратив бошқарувда икки ёқлама иштирок этади:
Биринчидан, заруриятга қараб корпоратив бошқарувнинг меъёрий хуқуқий негизини хосил қилиш ва такомиллаштириш ҳамда акционер жамиятлари (АЖ) томонидан қонунчилик меъёрларига риоя қилиниши устидан назорат қилишда қатнашади.
Иккинчидан, давлат улуши мавжуд акциядорлик жамиятлари корпоратив бошқарувида бевосита иштирок қилиш ва “олтин акция” қўлланилиши ҳақида ҳукумат қарори қабул қилинган АЖни бошқаришда қатнашиш.
Ривожланган бозор иқтисодиёти мамлакатларида баъзи бир АЖлар маълум бир миқдордаги акциясига давлатнинг эгалик қилишига ягона сабаб “бозордаги йўқотишлар”нинг (market failure) мавжудлигидир. Бу бозорларда жамият манфаатлари ва йўқотишларидан устун бўлади. Бундай ҳолат, масалан, бозор тузилмасининг монополлаштириш ҳолида рўй беради.
Бундай хусусий мулкдорнинг интилган фойдани имкон қадар ошириш мақсади жамият учун (эркин рақобатчилик моделига нисбатан) маҳсулот миқдорининг пасайишига ва нисбатан юқори нархларда сотилиши шаклида зарарни англатади.
Давлат корхоналари ва давлат иштирокидаги корхоналарни бошқариш бўйича жахон амалиётида энг кенг тарқалган моделлар мавжуддир.
Шулар жумласига:
Америка модели- бу модел, одатда, ишлаб чиқариш секторида давлатнинг улуши кичик бўлган мамлакатларда қўлланилади. Уларда давлат акция пакетларини шартнома асосида хусусий бошқарувчи компанияларига бериши хусусиятлидир.
Мазкур моделда жамоатчилик учун очиқ корпорациялар мавжуд бўлиб, улар мос равишда тармоқ департаментлари ва вазирликларга бўйсунадилар.
Италия модели- корхоналарда давлат улуши катта бўлган давлатларга хосдир. Давлат корхоналарини ва давлат акция пакетларини бошқариш учун давлат мулки вазирлигига қарашли кўп тармоқли холдинг компаниялари ташкил қилинади.
Аралаш модел- юқорида санаб ўтилган икки моделнинг хусусиятларини ўзида бирлаштиради. Германия, Франция, Буюк Британия ва бошқа мамлакатларда қўлланилади.
Иқтисодиёти ривожланган мамлакатлардан фарқли ўлароқ Ўзбекистонда давлат мулки иқтисодиётнинг бозор камчиликларига дучор бўлган қисмига нисбатан кенгроқ сохасининг ишлашига таъсир қиладики, бу давлат мулкини хусусийлаштириш жараёнининг тугалланмаганлиги билан боғлиқдир.
Оқибатда акциялари тўлиқ ёки қисман давлат ихтиёрида бўлган акциядорлик жамиятлари билан биргаликда, устав фондида давлатнинг иштироки вақтинча бўлган корхоналар сони ҳам кўп.
Масалан, хусусийлаштирилиши керак бўлган кўпчилик корхоналар уларни реконструкция қилиш учун катта ҳажмдаги инвестицияларга муҳтождир. Уларнинг акциялари, нафақат акцияларни сотиб олишга, балки ишлаб чиқаришни ривожлантиришга ҳам инвестиция киритишга тайёр бўлган стратегик инвесторларга сотилиши назарда тутилади.
Бундай инвесторларни топиш осон бўлмайди ва маълум бир вақт талаб қилинади.
01.01.2008-йил ҳолатига кўра Ўзбекистон Марказий депозитарий ҳисобида икки мингга яқин акциядорлик жамиятлари қайд қилинган бўлиб, шулардан 536тасида давлат улуши бор эди. 565та акциядорлик жамиятларидаги давлат улуши акциялари холдинг, давлат акциядорлик ва акциядорлик компаниялари устав фондларига берилди. Бундан ташқари, 600дан ошиқ масъулияти чекланган жамиятларида (МЧЖ) давлат улуши бор эди.
Республикамиз барча акциядорлик жамиятлари чиқарган акцияларнинг умумий миқдори 2,1 млрд. донадан, уларнинг жами номинал қиймати 3,0 трлн. сўмдан ошиб кетди. Улардан турли компаниялар эмиссия қилган 2,4 трлн. сўмлик (80,0%) 1,3 млрд. дона (61,9%) акциялар давлат ёки давлат томонидан назорат қилинадиган турли компаниялар ихтиёрида эди.
Стратегик аҳамиятга эга бўлган корхоналар ҳамда деярли барча холдинг, давлат- акциядорлик ва акциядорлик компаниялари акцияларининг 51% ва ундан ортиқ улушлари доимий равишда давлат мулкчилигида сақлаб қолинади. Ушбу АЖ акцияларини давлат қандай бошқариши кўп жиҳатдан мамлакатнинг бутун иқтисодиёти ривожланиши даражасини белгилайди.