Házirgi qaraqalpaq ádebiyatı hám ádebiy process 1-tema: Kirisiw, házirgi qaraqalpaq ádebiyatı pániniń maqseti hám wazıypaları

Romannıń syujeti. 
Qaraqalpaqlardıń XIX ásirdiń birinshi yarımındaǵı bas biy Aydos 
Xiywa xanlıǵına súyenip qaraqalpaq xanlıǵın dúziwshi boladı. Ol óz maqsetin ámelge asırıw 
ushın Xiywa xanlıǵına barınsha jaranadı. Biraq Qońırat qalasınıń hákimi Tóremurat suwpı 
Xiywa xanlıǵınan ǵárezsiz Qońırat hákimligin dúzbekshi boladı. Eldiń ishindegi eki basshı 
ortasında qarama-qarsılıq shıǵadı. Aydostıń eki inisi Begis penen Mırjıq Tóremurat suwpı 
tárepine ótedi. Xiywadan xan kelip Aydostı qollaǵan bolıp Tóremurat suwpı láshkerlerine qarsı 
urıslar júrgizedi. Usı urısta Aydos inileri Begis penen Mırjıq óltiredi. Aydos bunnan keyinde 
qaraqalpaq biylerin biriktirip ǵárezsiz mámleket dúzbekshi boladı. Biraq biyler birikpeydi. Bul 
Aydostıń óliwine alıp keledi. 

---

82 
Romandaǵı baslı qaharmanlar obrazları. 
Roman syujetiniń orayında turatuǵın baslı 
qaharmanlar Aydos biy, Tóremurat suwpı, Begis, Mırjıq, Qumar ana h.t.b.
Aydos barınsha oyshıl, óz xalqınıń táǵdirin tereńnen oylay alatuǵın adam. Ol óziniń bir 
áwlad burın jasaǵan Mamanbiydiń (

Maman biy ápsanası

romannıń baslı qaharmanı) Rossiyaǵa 
qosılıp ǵárezsiz mámleket dúziw haqqındaǵı ideyası ámelge aspaǵannan keyin Xiywa xanlıǵına 
súyenip ǵárezsiz qaraqalpaq mámleketin dúzbekshi boldı. Ol óziniń bul oyın ámelge asırıw ushın 
Xiywa xanlıǵına barınsha jaǵınadı. Biraq xan onı aldaydı. Ol qala salıw, egin egiw mádeniyatın 
rawajlandıradı. 

Mirúwbet kúni

degen xalıq birinshi kúnin oylap shıǵardı. Salıq jıynaǵan 
xalqına jek kóriniwshi qıladı, abıroyın tógedi. Qaraqalpaq urıw basshıları da Aydostıń aytqanına 
júrmeydi. Nátiyjede Aydos Xanǵa kóterilis baslaydı. Biraq jeńilip qalıp ózi ólimge griptar 
boladı. 
Romandaǵı Begis hám Mırjıq obrazları mazmunı boyınsha biri-birine jaqın. Ekewi de 
Aydos biydiń tuwısqan inileri. Ekewi de ańqaw hám ójet. Qońırat biyi Qutlımurat İnaxtıń sózine 
erip óziniń tuwısqan aǵası Aydosqa qarsı shıǵadı, hám onıń qolınan óledi.
Tóremurat suwpı obrazı birinshi sum hiyleker hám takabbır adamnıń obrazı. Ol Qońırat 
xanlıǵın dúziw arqalı óziniń qolında xalıq biyligin uslap turǵısı keledi. Ol bul maqsetin ámelge 
asırıw ushın sada hám aq kókirek adamlardı aldaydı. Begisti óziniń áskerlerine basshı etip 
qoyadı hám bul arqalı tuwısqan aǵası Aydos penen onı arazlastıradı. Biraq Begis ólgende onıń 
ólimine qıylanbaydı. Ornına Aytmurat qızıl betti ap-ańsat ásker bası etip tayınlaydı. Ol Mırjıqqa 
ayaǵın súydiredi. Qaraqalpaq qızların Qorasan boylarına atlarǵa awrise almaydı. Tek Aydostıń 
ǵárezsiz Qaraqalpaq mámleketin dúziw haqqındaǵı ideyasına qarsı shıqqanı qaladı. Tóremurat 
suwpı obrazı usınday progreske qarsı shıǵıp, eldiń arasına ala awızlıq salıp júretuǵın adamnıń 
tipik obrazı. 
Qumar ana obrazı bul jazıwshınıń úlken tabısı. Ol barınsha aqıllı, barınsha uqıplı hayal. 
Hámme jası úlken, jası kishini sıylay aladı. Ol ataqlı Esengeldi mehremniń qızı. Qaynaǵası 
menen Kúyewi Mırjıqtıń arasında, Tóremurat suwpı menen Aydostıń arasındaǵı ala awızlıqlarǵa 
da qaramaydı. Hámmesin de óz ornı menen sıylaydı. Óziniń hayallıq ar-namısın hámme jerde de 
qorǵay aladı. Romanda Maman, Orınbay biyler obrazlarıda, rus ustası (Nikiforov obrazıda 
ádewir táwir jasalǵan). 
Romanda Aydos biy, Esengeldi biy, Tóremurat suwpı, Muxammed Ámin xan, Muxammed 
Raxim, Begis, Mırjıq, Qumar, Irza, Tóre, Ernazar, Kúnxoja h.t.b. tariyxta bolǵan adamlar bar. 
