Házirgi qaraqalpaq ádebiyatı hám ádebiy process 1-tema: Kirisiw, házirgi qaraqalpaq ádebiyatı pániniń maqseti hám wazıypaları

3-tema: Ekinshi jer juzilik uris dáwirindegi qaraqalpaq ádebiyati 
Jobası: 
1.Ekinshi jer júzilik urıs dáwirindegi qaraqalpaq poeziyası 
2. Ekinshi jer júzilik urıs dáw irindegi qaraqalpaq prozası 
3. Ekinshi jer júzilik urıs dáwirindegi qaraqalpaq ádebiyatında drama janrı 
4. Ekinshi jer júzilik urıs dáwirindegi qaraqalpaq ádebiyattanıw ilimi hám ádebiy sın 
Tayanısh sózler: 
Jawıngerlik lirika, operativ janr, ocherk, tildaǵı qaharmanlıq, jawınger 
obrazı, xat forması hám.t.b.
 
Ekinshi jer júzilik urıs dáwirindegi qaraqalpaq poeziyası 
XX ásirdiń 41-45 jıllarında bolıp ótken ekinshi jer júzilik urıs elimiz rawajlanıwınıń barlıq 
sferalarında ózinin unamsız tásiri menen óshpes iz qaldırdı. Urıs xalqımızdıń fizikalıq hám 
ruwhiy kúshiniń, jámiyetlik hám mámleketlik dúziminiń qatań sınawshısı boldı. Dushpandı 
jeńiw ushın hámme nárseni front mápine baǵdarlap qayta qurıw talap etildi. Xalqımız óziniń 
neshe on mıńlaǵan márt perzentlerin urısqa, onnan keyin frontqa tikkeley qural-jaraq shıǵarıp 
atırǵan áskeriy sanaat oraylarında islewge atlandırdı. Fronttaǵı jawıngerlerdi azıq-awqat, kiyim 
menen támiyin etiwdey ilajlarǵa belsene qatnasıp, respublikamız miynetkeshleri paxtadan. 
ǵálleden, mal sharwashılıǵınan, balıq sanaatınan hám xalıq xojalıǵınıń basqa da tarawlarınan kóp 
ónim jetistiriwge minnetlenip, frontqa ketken ullarınıń ornına da kóp normalı pidákerlik miynet 
isledi. Qaraqalpaq xalqınıń jeńiske degen úmit hám tilekleslik sezimi, Watanǵa sadıqlıǵı 
ádebiyatımızdıń tematikalıq baǵdarınıń tiykarın quradı. Urıs ádebiyatımız aldına jańa
jawıngerlik wazıypalar qoydı. Bul wazıypa xalıqtı dushpanǵa qarsı gúreske shaqırıw, jeńis ushın 
gúreske kórkem sóz quralı menen qatnasıw, xalıqtıń ruhın kóteriw, front hám tıldaǵı xalıq 
qaharmanlıǵın súwretlew, dushpanǵa bolǵan ǵázep, jek kóriwshilik sezimin sáwlelendiriwden 
ibarat boldı. Ádebiyatımızdıń dıqqat orayında tutas xalıq táǵdiri turdı da, dáwirdiń eń baslı 
qaharmanı jawınger hám miynetkesh azamat boldı. 

---

26 
Urıs dáwirindegi dáslepki qosıqlarda, gazeta ocherkleri menen feletonlarında-aq xalıqtıń
jalınlı patriotlıq seziminiń ham xalıq qaharmanlıǵınıń ayqın kórinisi sáwlelenip, ol 
ádebiyatımızdıń aldına dáwir qoyǵan jańa talapqa muwapıq endigi jaǵında shıǵarmalardıń baslı 
ideyalıq baǵıtı jawıngerlik emociyalıq ruxta baratuǵınlıǵın belgiledi. 
Ádebiyatımızda urısqa eń dáslep emocional pikir bildiriwler operativ janr bolǵan 
qosıqlarda kórindi. N.Japaqov "Fashistler tart qolıńdı» , J. Aymurzaev «Jawdı jeksen etemiz», 
Á.Shamuratov «Joq etemiz», Á.Turımbetov «Jigit», J.Seytnazarov «Bizler jeńemiz» qosıqları
urısqa jawıngerlik shaqırıq, xalıq ǵázebiniń dáslepki hawazı boldı. Urısqa baylanıslı xalıqtıń 
ǵázepleniw sezimi qosıqlarda ayqın korine basladı. Ásirese, soldat shayırdıń qosıq hám 
poemaları urıs shınlıǵın tikkeley hám konkret súwretlewi menen, emocionallıq tásirsheńligi 
menen ajıralıp turdı. J.Aymurzaev. Á.Turımbetovlardıń qosıqları ayrıqsha dıqqatqa ılayıq
shıǵarmalardan esaplanadı. J.Aymurzaev urıstıń dáslepki hám orta gezlerinde áskeriy xızmette 
boldı. Onıń urıs dáwirindegi jazılǵan «Waqıt keldi slavyan», «Fronttan hat», «Ulım tıńla», «Jeńis 
penen kút janan», «Babalardıń atı menen», «Ústine» qosıqlarında Watandı súyiw, xalıqlar 
doslıǵı, jawǵa óshpenlilik sezimleri sáwlelengen. Shayırdıń urıs temasına jazılǵan qosıqlarınıń 
ayrıqsha emocionallıq kúshi onıń xalıqlıq qaharmanlıqtı tereń sezinip súwretlewinde edi. 
Qosıqtıń kewildi kóterip, jiger beriwshi qaharmanlıq pafosı J.Aymurzaevtıń urıs dáwirinde 
dóretilgen qosıqlarınıń áhmiyetli belgilerinen esaplanadı.. 
Tınıshlıqtı súygen bolsań, azatlıqtın dámin tatıp, 
Uwız emgen bala sesti shırqıradı,tıńlanızlar! 
Awır kúnler keldi mine, qorǵa eldi qáhárlenip, 
Jerde, suwda, tawda qanlar burqıradı, tınlańızlar! 
Baǵı-bostan hasıl jerdi kóp batırıp qoyman qanga, 
Qan ushın qan, jan ushın jan jawdan alıp, tıńlanızlar! 
Jegi qurttı, birotala kurtıw ushın, tuwısqanlar, 
Ana-Watan buyrıqların shiyrin jannan tıńlańızlar! 
«Tıńlańızlar» qosıǵınan alınǵan bul qatarlar tereń lirizm menen suwǵarılǵan súrenshil 
agitaciya mazmunına qurılǵan. «Ulım tıńla» qosıǵında el basına tuwǵan músiybetli kúnlerge 
baylanıslı ákeniń jawǵa qatań jekkóriwshilik, tuwılǵan jerdi saǵınıw, jeńiske isenim sezimleri 
sáwlelengen. 
J.Aymurzaevtıń urıs dáwirindegi poeziyasında xalıqlar doslıǵı, tuwısqanlıq, doslıq 
sezimlerin súwretlewshi shıǵarmaları ádewir orın aldı. «Meniń joldaslarım» cikline kiretuǵın 
«Tuwısqan polk», «Ot ishinde», «Túrkmen qızı Narjan», «Ukraina ot ishinde», «Qarındastıń 
qanjarı», «Leytenant Grashenko» qosıqları hám poemaları usı temaǵa arnalǵan. Shayırdıń usı 
jıllarda dóretilgen «Perzent», «Qoshqar batır» poemaları kórkemlik jaqtan sayız shıǵarmalar 
boldı.
Belgili shayırlar M.Dáribaev hám D.Nazbergenov urıstıń dáslepki jıllarında ǵana boldı. 
(Olar ekewi 1942 jılı minnetli xızmetin atqarıp júrgende qazalanadı.) biraq az waqıttıń ishindegi 
poeziyasınan-aq bul shayırlardıń dushpanǵa qarsı gúreske «Qálemin nayza etip» belsene 
qatnasqanın kóriwimizge boladı.
D.Nazbergenov dóretiwshiliginde patriotizm hám dushpanǵa ǵázepli jekkóriwshilik 
kóbinese jawıngerlik agitaciya formasındaǵı qosıqlarda súwretlendi. Shayırdıń «Ananıń xatı», 
«Keshirmeymiz kek alamız» qosıqlarına maqset anıqlıǵı, tásirli agitaciya xarakterli. «Kirovtıń 
qılıshı»,«Ant etemen», «Qoshqar Turdıevqa», «Sen ushın» qosıqlarında, «Eki batır» poemasında 

---

27 
Watandı jalınlı súyiwshilik, qaharmanlıq gúres sóz etiledi. D.Nazbergenovtıń urıs jıllarında 
jazǵan qosıqları 1942 jılı «Biz jeńemiz» degen at penen toplam bolıp shıqtı.
Urıs dáwirindegi qaraqalpaq ádebiyatında M.Dáribaevtıń poeziyası belgili orın iyeleydi. 
Shayırdıń bul dáwirdegi shıǵarmalarınıń ishinde «Partizan» balladası menen pitpey qalǵan «Bes 
batır» poeması xalqımızdıń jawınger ullarınıń joqarı sanalı mártligin kóterińki ruhta sheber 
súwretleniwi menen xarakterlenedi. «Gúreske» atlı poemasında shayır tutqındaǵı atı belgisiz qız 
obrazı arqalı awır jaǵday, qáwip astındaǵı azatlıq, azatlıq ushın gúrestiń jeńiske erisetuǵınına 
isenim romantikalıq ruh penen súwretlenedi. M.Dáribaevtıń «Kewildiń kúni», «Zoyajan», 
«Leningradqa sálem» t.b. qosıqları ideyalıq mazmunı, poetikalıq tásirliligi menen óz waqtında 
dıqqatqa ılayıq shıǵarmalardan boldı. 
Ekinshi jer júzilik urıs dáwirindegi poeziyada Á.Turımbetovtıń qosıqları da dıqqatqa 
ılayıqlı. Onıń qosıqlarınıń xarakterli ózgesheligi sonnan ibarat, bul qosıqlarda urısta júrgen 
jawıngerdiń kewil keshirmeleri kóp jerde individual, tásirli súwretlenedi. Shayırdıń «Batısta», 
«Ele gúres pitken joq», «Beruttege», «Jawınger sózi»,«Saǵınıw», «Qaytar gezde» qosıqları urıs 
temasında dóretilgen. Bul qosıqlarda lirikalıq qaharmannıń ruhıy keshirmeleriniń, saǵınısh hám 
muhabbat, ǵázep hám qayǵılarınıń janlı súwretlemesi berilgen. Miynet adamınıń paraxat turmıs 
penen tınıshlıq miynetti súyiw tábiyatı Á.Turımbetovtıń urıs dáwirinde jazılǵan qosıqlarında 
isenimli kórsetilgen. Onıń urıs temasına arnalǵan qosıqlarınıń kóbisi urıstan sońǵı waqta basıldı, 
olarda avtor óziniń fronttaǵı qoyın dápterine túrtilgen qatarları, shala qalgan qosıqları, eske 
túsiriwleri tiykarında urıstan sońǵı jılları jazıp shıqqan. shayırdıń qosıqlarınıń arasında ele 
estetikalık qunlılıǵı jaǵınan jetilispegenleri de, ulıwmalıq xarakterde tásirsiz, deklarativ 
xarakterde jazılǵanları da bar. 
Ullı Watandarlıq urıs jıllarındaǵı poeziyada Abbaz Dabılov penen Sadıq Nurımbetovlardıń 
dóretiwshiligi ayrıqsha orın tutadı. Bul shayırlardıń joqarı ideyalıq hám xalıq poeziyasınıń ruhı 
menen suwǵarılǵan, ápiwayı forma jáne sheber poetikalıq til menen qosıqları kórkem sózdiń 
úlken ideologiyalıq-tárbiyalıq tásir etiw kúshin kórsete aldı. A.Dabılov penen 
S.Nurımbetovlarǵa «Qaraqalpaqstan xalıq shayırı» degen húrmetli ataq berildi. Urıs dáwirindegi 
xalqımızdıń ádiwli maqset birligin hám jeńiske isenimdi jırlaw, jeńisti tezletiw jolında jan 
ayamay xızmet qılıwǵa shaqırıw xalıq shayırlarınıń qosıqlarınıń baslı motivi boldı. Tılda hár biri 
eki-úsh miynet normasın islep, pidákerlik xızmet etip atırǵan hayal-qızlardıń, frontqa ketken 
perzentleriniń isin dawam etip atırǵan ata-analardıń mártlik isin súwretledi. Urıs jıllarında 
A.Dabılovtıń «Námárt jigit nege dárkar», S.Nurımbetovtıń «Perzentim» sıyaqlı qosıqları el 
ishine keń taralıp ketti. Xalıq shayırlarınıń urıs jıllarındaǵı poeziyasına tán bolǵan qásiyetler 
mınalardan ibarat boldı:
-bul dáwirdegi qosıqlarınıń kóbisi ayqın ideyalı, xalıq turmısı, zaman aǵımı menen tıǵız 
baylanıslı shıǵarmalar boldı, olar turmıs, dáwir hádiyselerinen, kúndelikli turmıstıń tikkeley 
talaplarınan tuwıldı, 
-olardıń tematikalıq diapazonı keń, xalqımızdıń gúresiniń ádilligin jırlaw, adamlarda ullı 
jeńiske isenimdi tárbiyalaw, Watan ushın gúreste mártlikti jırlaw t.b. 
S.Nurımbetovtıń «Batır jigitseń» qosıǵında fronttaǵı jawıngerdiń qáharmanlıq isi, «Atlandı 
qızlar» qosıǵında ondiris sanaatında islewge baratırǵan qızlardıń tilek baslaması, «Qutlı báhár» 
qosıǵında Farhad GESiniń qurılısı,«Qutlı bolsın» qosıǵında jámiyetimizde júz berip atırǵan 
jańalıqlar sóz etilgen. 
Urıs dáwirindegi qaraqalpaq poeziyasında N.Japaqovtıń «Fashistler tart qolıńdı», «Kún 
nurına urınba», «Budennıy atlandı», Á.Shamuratovtıń «Joq etemiz», A.Begimovtıń «Ǵajja-ǵaj» 

---

28 
qosıqları xalıq arasında keń taraldı hám estradalıq. deklamaciyalıq (taqmaq) tús aldı. 
Shayırlarımızdan 
T.Seytmamutov, 
B.Qayıpnazarv, 
X.Seytov, 
S.Xojaniyazov, 
J.Seytnazarovlardıń qosıqları kúndelikli baspa sóz betlerinde, ayırım toplamlarda jiyi-jiyi basılıp 
turdı. Olardan B.Qayıpnazarovtıń qosıqları front maydanında, urıs hádiyseleriniń tásirinen 
dóreliwi menen xarakterlenedi. X.Seytovtıń «Jawızlıq» atlı qosıǵı da basqınshı dushpannıń 
jawızlıǵın tásirli kórsetiwi menen dıqqatqa ılayıq. 
Urıs jılarında Qaraqalpaqstanlı rus jazıwshıları Mixail Bıkadırov, Aleksandr Volkovlar 
tásirli qosıqları, qaraqalpaq shayırlarınıń awdarmaları menen tanılıp turdı. M.Bıkadırovtıń 
poeziyasında elimiz adamlarınıń erlik xarakteri, joqarı adamgershilik sezimi poetikalıq 
obrazlarda súwretlenedi. Onıń qosıqları obraz ıqshamlılıǵı,qısqalıǵı menen xarakterli.
Ekinshi jer júzilik urıs dáwirinde xalıqtıń awız eki doretiwshiligine aynalıp ketken 
háweskerlik poeziya da keń rawajlandı. Bular kóbinese tórtlik formasında shıǵarılǵan qızlar 
qosıǵınan ibarat boldı. Bular qaraqalpaq qızlarınıń shayırlıq qábiletine tán bolǵan dástúr-jol 
boyınsha, tikkeley miynet procesinde awızsha shıǵarılǵan bir-birinen ǵárezsiz bir qansha sada 
mánili qosıqlar bolıp, olardıń arasında qızlar júregindegi ayralıq qayǵısın. muhabbat 
saǵınıshların, árman tileklerin súwretlewshi ájayıp kórkem qatarlar oǵada kóp.
Temir tulparına suwlıq shaynatıp, 
Dushpanlardıń ishin ǵıj-ǵıj qaynatıp, 
Jaw ústine ájel otın oynatıp, 
Jeńis penen yarıń keler degeyseń. 
Bizlerdi saǵınıp bidar bolmasın, 
Kózlerine qanlı jası tolmasın, 
Miynet ecin harımasın, talmasın 
Sonda yarıń jawdı jeńer degeyseń 
Urıs jılarında dóregen bunday háweskerlik poeziyanıń bir qansha úlgileri 1966 jılı 
«Qaraqalpaqstan» baspasınan jarıq kórdi.