Házirgi qaraqalpaq ádebiyatı hám ádebiy process 1-tema: Kirisiw, házirgi qaraqalpaq ádebiyatı pániniń maqseti hám wazıypaları

5. Urıstan keyingi dáwir ádebiyatı wákilleri dóretiwshiligine sıpatlama 
Nájim Dáwqaraev dóretiwshiligi (1905-1953) 
N.Dáwqaraev 1905-jılı Qońırat rayonında tuwılǵan. 1924-jılı Orenburgqa qazaq xalıq 
bilimlendiriw institutına, 1926-jılı Alma-ata qalasındaǵı institutına oqıwǵa túsedi. Usı instituttı 
pitirgennen soń usı jerde qazaq tili hám ádebiyatınan sabaq beredi.
Nájim Dáwqaraev qaraqalpaq milliy mádeniyatınıń tariyxına iz salıwshı, jazıwshı, 
ilimpaz, jámiyetlik isker. Ol talantlı pedagog. Qaraqalpaqstandaǵı tuńǵısh joqarı bilim 
oraylarınıń, mádeniyat hám ilim tarawlarınıń shólkemlestiriwshisi. Ol Qaraqalpaqstanda tuńǵısh 
joqarı bilim orayın, muǵallimler institutın shólkemlestiriwge qatnasadı.
Dáslepki mektep oqıwlıqlarınıń avtorı. onın qálemine qırqqa jaqın hár qıylı atamadagı 
orta mekteplerge arnalǵan sabaqlıklar hám oqıw quralları, metodikalık qollanbalar hám oqıw-
tárbiya máselelerin sóz etetuǵın maqalalar tiyisli. Olar: baslawısh klasslar ushın "Oqıw kitabı" 
(1937), "Álipbe" (1938), "Qaraqalpaq tiliniń grammatikası hám orfografiyası" (1938), 3-4-
klasslar ushın "Qaraqalpaq tili sabaqlıǵı" (1940), joqarı klasslar ushın "Ádebiyat xrestomatiyası" 
(1940), "Qaraqalpaq tiliniń sintaksisi" (1939-1946), bir qatar oqıw baǵdarlamaları, qaraqalpaq 
tilin, ádebiyatın oqıtıwdın jaǵdayı tuwralı maqalalar. 

---

38 
N.Dáwqaraev belgili siyasiy-jámiyetlik isker boladı. Ol respublika jazıwshılar awqamı 
baslıǵı, mámleketlik teatr baslıǵı, Óz İA Qaraqalpaqstandaǵı ekonomika hám mádeniyat institutı 
direktorı bolıp isledi.
Kórkem ádebiyat tarawında 20-jıllardıń aqırı, 30-jıllardıń basında "Keshegi bir kúnlerde" 
qosıǵı (1929), "Kóp kúnlerdiń biri" gúrrińi (1929) menen tanıldı. Keyingi dáwirde onıń "Kim 
bilmeydi Ayshanı" (1933), "Ótkellerden ótkende" (1933), "Jana kanal" (1940) qosıqları, "Toyǵa 
barǵanda" (1939), "Baxıtlı miynet" (1940), "Umıtılmaytuǵın miynetler" (1948) ocherkleri, 
"Partizanları" (1934), "Internatta" (1933), "Biybixan" (1939), "Ólimdi pisent etpewshiler" 
(1943), "Batırlıq" (1940) gúrrińleri, "Alpamıs", "Rabochiy júregi" dramaları dóretildi. Bul jılları 
onıń awdarmasında I.A.Krılovtıń, A.S.Pushkinniń, N.A.Nekrasovtın, A.P.Chexovtıń, 
L.N.Tolstoydıń, A.P.Gaydardıń, A.Nawayınıń, rus hám dúnya ádebiyatlarınıń basqa da kóplegen 
iri wákilleriniń bir qatar qunlı shıǵarmaları qaraqalpaq tilinde jarıq kórdi. N.Dáwqaraevtıń 
basshılıǵında V.Vishnevskiydiń "Birinshi atlı armiya", Hamzanıń "Maysaranıń hiylesi", 
K.Simonovtıń "Rus adamları" shıǵarmaların saxnalastırıladı. 
Poeziya N.Dáwqaraev ushın sheberlik mektebi boldı. N.Dáwqaraevtıń qosıqlarında da sol 
dáwirdegi zamanlas shayırlar sıyaqlı socialistlik dúzimniń jeńislerin súwretlew basım edi. Ol 
sovet dúziminiń propagandisti boldı. Qosıqlarında ótmish hám socialistlik dúzimdi kontrastlı 
salıstırıwlar usılın qollanıw arqalı jańa dúzimniń abzallıqların xalıqqa násiyatladı. «Kim
bilmeydi Ayshanı» qosıǵında usı usıldı sheberlik penen paydalana bildi. Qosıqta qaraqalpaq 
qızınıń ótmishi hám búgingisi salıstırılıp súwretlenedi.
Jetim qalıp anadan, 
Ashlıq penen sandalıp, 
Úyme-úyge tentirep, 
Jılap júrgen kúnlerde 
Kimler kórdi Ayshanı?! 
Erte turıp kesh jatıp, 
Kirin juwar baylardıń, 
Keli, kepshik digirman, 
Joldas bolǵan kúnlerde, 
Kimler kórdi Ayshanı.
N.Dáwqaraevtıń poeziyalıq miyrasları kútá az. Degen menen, ol qosıqlar qaraqalpaq 
ádebiyatınıń poeziya janrınıń rawajlanıw basqıshların belgilewde áhmiyetli. 
N.Dáwqaraevtıń «Kóp kúnlerdiń biri» gúrrińi 1929-jılı Alma-Atada «Jańa mektep» 
jurnalında basılıp shıqtı.
Jazıwshınıń turmıslıq tájiriybesi hám talantı prozalıq shıǵarmalarında ayrıqsha kózge 
túsedi. 
N.Dáwqaraevtıń «Partizanlar» (1934) gúrrińinde tiykarǵı waqıyalar Palman atlı 
shopannıń átirapında jámlestiriledi, rawajlandırıladı. Baydıń esiginde jallanıp, onıń qoyların 
baǵıp júrgen Palman gúnalı dep tabılıp túrmege túsedi. Túrmede ol orıs rabochiyları menen
birge isleydi. Túrmeden shıqqan ol dáslep pristanda júk tasıwshı boıp, al sońınan Moynaq hám 
Aralskiy aralıǵında qatnaytuǵın paroxodta kachegarlıq etedi. Omar, Egor, İvan menen birge 
jumıs mslep júrgen ol ol dáslepki waqıtlarda revolyuciya tuwralı aytılǵan gáplerdi esitiw menen 
ǵana sheklenedi, soń onıń ózi de revolyucioner bolıp jetilisedi. Palmannıń anası Aysánamniń 
obrazı arqalı jazıwshı ótmishtegi qaraqalpaq hayal-qızlarınıń muńlı turmısın sóz etedi.

---

39 
«Partizanlar» gúrrińinde dáslepki romanlıq tendenciyalar júz berdi. Úlken kólemde, keń 
masshtabta súwretlew, bay obrazlar dúnyasına iye bolıw, qaharmandı tariyxıy dáwirdiń 
ózgerisleri menen hár tárepleme qatnasta alıp súwretlewi jaǵınan bul gúrriń povest hám 
romannıń janrlıq belgilerin de ózinde jámledi.
«Bagman», «Baxıtlı miynet» ocherklerinde hám «Biybixan» gúrrińlerinde jańa dáwirdegi 
miynet adamınıń obrazı beriledi. «Ólimdi pisent etpewshiler», «Batırlıq» gúrrińlerinde 
Watandarlıq urıs dáwirindegi qaharmanlıq súwretlenedi. Baǵman Mámbetniyaz ata, («Baǵman» 
ocherkinde»), Tóresh «İnternatta» gúrrińinde, Miynet súygish staxanovshılar háreketiniń aǵzası 
Biybixan («Biybixan»), Súwenli-Lenin jap kanalınıń qazıwında jigerli miynet etken Sadulla 
(«Baxıtlı miynet» ocherki»), urısta erlik kórsetken qaharman Sabırbay («Batırlıq» qaharmanlar 
janasha tiptegi obrazlar boldı.
N.Dáwqaraevtıń kishi epikalıq shıǵarmaları qaraqalpaq ádebiyatında proza janrınıń 
qáliplesiwinde áhmiyetli orın tutadı. Onıń ocherk hám gúrrińlerinde kórkem prozanıń jazıw 
stiline, bayanlaw usılına, til qurılısına tán bolǵan ózgesheliklerine túsinip qatnas jasaw, janrdıń 
talaplarına ılayıq ámel etiw sezilerli dárejede bayqaladı.
N.Dáwqaraevtıń eń talantlı jazılǵan shıǵarmalarınıń biri «Internatta» (1935) gúrrińi. Bul 
gúrrińdi jazıwshınıń «Agronom» povestinen úzindi bolıwı múmkin degen pikirler de bar. 
Gúrrińdegi baslı qaharman Tóresh hám onıń anası Ulbosınnıń obrazı arqalı qaraqalpaq xalqınıń 
Oktyabr awdarıspaǵına shekemgi hám jańa dúzimniń ornaw dáwirindegi turmısın kórkem 
sáwlelendire alǵan. Jazıwshınıń sheberligi gúrrińdegi lirikalıq sheginislerde, epizodlarda, peyzaj 
hám portretlerde, obrazlardı ashıwda kórinedi. Avtor bul gúrrińinde qaharmanlardıń ruwxıy 
dúnyasın ashıwǵa ayrıqsha dıqqat awdarǵan.
«Hár quwırdaqshınıń oshaǵınıń aldında úsh-tórt bala. Ishinde onbes-on altıǵa kelip qalǵan 
eresekleri de bar. Ústi-bası órim-órim, qap-qara kir. Bet-awızları ǵojalaq-ǵojalaq, Ayaqların 
oshaqtıń qolmatasına tıǵıp, moynın ishine tartıp búrisip otır. 
Eki kózi quwırdaqshınıń kepkirinde. Qazandaǵı may «bıj» etse, birin-biri túrtip, arqaların 
quwjıń-quwjıń etkizedi. Qazandaǵı balıq tabaqqa túsip iyesiniń aldına barsa eki kózin sol 
adamnan ayırmaydı. Qashan ornınan turıp keter eken dep ańlıydı da otıradı.»
30-jıllardıń aqırında N.Dáwqaraev dramalıq shıǵarmalar dóretiwge de aralastı. Bul janrdaǵı 
shıǵarmalarında N.Dáwqaraev xalıqtıń tariyxına, folklorlıq shıǵarmalarınıń qaharmanlarına, 
xalıqtı bilimlendiriw islerindegi úlgili adamlarǵa ayrıqsha dıqqat awdaradı. N. Dáwqaraevtıń 
«Alpamıs» muzıkalı draması xalıq dástanı tiykarında jazıldı. Pesa 4 akt, 8 kórinisten ibarat. 
Avtor xalıq dástanın inscenirovkalaw menen sheklenbeydi, al oǵan dóretiwshilik qatnas jasap, 
tiykarǵı motivin rawajlandırǵan halda, qayta islep, haqıyqıy muhabbattı, doslıqqa sadıqlıqtı 
kórkem sáwlelendiredi. Shıǵarmada personajlardıń klasslıq qatlamına názer awdarıladı, zulımlıq 
hám adamgershilik arasındaǵı konflikt ótkirlestiriledi, waqıya hám hádiyseler keńeytiledi, pesaǵa 
avtor tárepinen dástanda joq qaharmanlar Sapar hám Qojalaq kiritiledi.
Ruwlar arasındaǵı jánjeller, jarlı hám baylar arasındaǵı qarama-qarsılıqlar konfliktlerdiń 
tiykarǵı mazmunın quraydı. Eki baydıń dawlasıwına baylanıslı Baysarınıń qol astındaǵılar ózge 
úlkelerge ketiwge májbúr boladı. Óz watanın taslap ketiwdi qálemegen xalıq kóteriliske shıǵadı. 
Kóterilisti ayawsızlıq penen bastırǵan Baysarı xalıqtı qalmaq xanınıń qolastına zorlap kóshirip 
aparadı. Usı xalıq penen birge súygeninen ayrılǵan Gulparshın da ketiwge májbúr boladı. Xalıq 
Alpamıs batırǵa járdem sorap shabarman jiberedi. Olar shabarman arqalı ózleriniń zorlıqqa 
ushırap kóship baratırǵanın, bunday zulımlıqtan qutılıwǵa Alpamıs járdem beriwi kerekligin 

---

40 
xabarlaydı. Gúlparshın Alpamısqa óziniń oramalın berip jiberedi. Alpamıs xalıqtıń birligi hám 
súyiklisin alıp qalıw ushın óz jigitleri menen atlanadı.
Baysarı xalqınıń Tayshıxan jurtına kóship barıwı, Alpamıs hám Tayshıxan arasındaǵı 
qarsılıqlardıń keskinlesiwin kúsheytedi. Konflikttiń háwijleniwshi orayında Gúlparshın turadı. 
Bular arasındaǵı gúres Tayshıxannıń qızı Arzayımǵa ashıq bolǵan Qarajan batırdıń aralasıwı 
menen quramalasadı. Alpamıs Qarajandı qorǵaydı, olar doslasadı. Al Alpamıstıń jigitleriniń 
arasında Qojalaq degen satqın boladı. Onıń máqseti Alpamıstı Tayshıxanǵa uslap beriw hám 
óltiriw. Alpamıs hám Gúlparshın Qarajannıń járdeminde dushpanların jeńedi. Qarajan 
qalmaqlardıń xanı bolıp tiklenedi. Alpamıs Gúlparshındı hám óziniń xalqın alıp watanına 
qaytadı. Olardıń toyına Qarajan batır da qatnasadı. Shıǵarma usılay juwmaqlanadı. Pesanıń tili 
kórkem, tipik xarakterlerge tolı. Pesa qaraqalpaq dramaturgiyasınıń eń jaqsı shıǵarmalarınıń biri 
bolıp qaladı.
N.Dáwqaraev-qaraqalpaq ádebiyatınıń tuńǵısh ilimpazı. Oǵan 1951-jılı kóp jıllıq izertlew 
jumısınıń juwmaǵı bolǵan "Qaraqalpaq ádebiyatı tariyxınıń ocherkleri" atlı miyneti ushın 
filologiya ilimleriniń doktorı ilimiy dárejesin aldı.
Qaraqalpaq ádebiyattanıw ilimi menen kritikasınıń tariyxı 20-jıllardan baslanadı. 30-
jılları bul taraw óziniń qáliplesiw basqıshında edi. Onıń qáliplesiwinde N.Dáwqaraev, 
Q.Ayımbetov, I.Saǵıytov, O.Kojurov, Q.Áwezov, A.Begimov, M.Dáribaev, A.Shamuratovlardıń 
xızmeti úlken boldı. 
N.Dáwqaraevlardın dáslepki kritikalıq maqalaları menen recenziyaları ayırım 
jazıwshılardıń tvorchestvosın, geypara shıǵarmalardı bahalawǵa, olardı keń jámiyetshilikke 
tanıstırıwǵa baǵdarlanǵan. Onıń ilimiy kritikalıq jumısları izertlew masshtabınıń keńligi, pikir 
hám juwmaqlardıń konkretliligi, ilimiy jaqtan dáliyllengenligi menen ajıralıp turadı. Dáslepki 
kólemli miyneti 1946-jılı jazıp pitkerilgen "XIX ásirdegi qaraqalpaq ádebiyatı" dep ataladı. Onda 
Kúnxoja, Ájiniyaz, Berdaq shayırlardıń dóretiwshiligi 1-ret ilimiy talqıǵa alınadı. Sońın ala bul 
miynet qayta islenip, 1951-jılǵı "Qaraqalpaq ádebiyatı tariyxınıń ocherkleri" atlı kóp tomlıq 
jumısına engiziledi. Jumıs, tiykarınan úsh bólimnen ibarat bolıp, qaraqalpaq folklorınıń, klassik 
ádebiyat miyrasların úyreniw, jańa dáwir qaraqalpaq ádebiyatınıń payda bolıw, qáliplesiw, 
rawajlanıw tariyxı máselelerine arnalǵan. 
Jumıstıń birinshi tomında folklorlıq shıǵarmalardıń mazmunı, tematikası, ideyalıq 
baǵdarları xalıqtıń turmısı menen baylanıslı úyreniledi, folklor úlgileriniń klassifikaciyasın 
beredi. Hár bir janrǵa óz aldına toqtap, olarǵa tolıq sıpatlama berip ótedi. Avtor qaharmanlıq 
dástanlardı qońsılas xalıqlardıń materialları menen salıstırıp úyrendi. XVIII-XIX ásirlerdegi 
qaraqalpaq klassikalıq ádebiyatın izertlewge arnalǵan jumıstıń ekinshi tomında avtor qaraqalpaq 
klassikalıq poeziyasınıń dáwirdiń tariyxıy jaǵdayı menen baylanıslı qarastıradı. Jiyen jıraw, 
Kúnxoja, Ájiniyaz, Berdaq, Ótesh, Omar, Sarıbay, Qulmurat shayırlardıń shıǵarmalarınıń 
ideyalık, tematikalıq hám kórkemlik ózgesheliklerin izertlew jumıstıń tiykarǵı wazıypası etip 
belgilengen.
Jumıs jańa dáwir qaraqalpaq ádebiyatınıń payda bolıw, qáliplesiw hám rawajlanıw 
tariyxın, bul ádebiyattıń wákilleri Ayapbergen Musaev, Abbaz Dabılov, Sadıq Nurımbetov, 
Jolmurza Aymurzaev h.t.basqalardıń dóretiwshiligin ilimiy-kritikalıq kóz qarastan izertleytuǵın 
úshinshi bólim menen juwmaqlanadı. 
Álbette, N.Dáwqaraevtıń izertlew jumısında bir qatar kemshilikler de ushırasadı. Olar, 
atap aytqanda geypara teoriyalıq máseleler boyınsha pikir júritiwdegi ústirtinlik, folklorlıq
dóretpeleriniń janrlıq belgisin anıqlawdaǵı ayırım aljasıwlar, milliy folklordın hám klassikalıq 

---

41 
poeziyanıń geypara qubılısların bahalawdaǵı bir táreplemelik hám basqa usı sıyaqlı 
momentlerden ibarat. Bul kemshilikler birinshi náwbette ilimpazdıń jeke múmkinshiliklerine 
baylanıslı bolıw menen birge belgili dárejede N.Dáwqaraev jumıs islegen waqıttıń ruwxınan, 
ádebiyat teoriyasınań sol dáwirdegi rawajlanıw dárejesinen, folklorlıq hám tariyxıy 
materiallardıń jıynalıw hám izertleniw jaǵdayınan da ǵárezli edi. Sonlıqtan onıń ilimiy 
miynetlerin bahalaǵanda ilimpaz jasaǵan hám miynet etken dáwirdiń múmkinshiliklerinde 
esapqa alıw kerek.