Házirgi qaraqalpaq ádebiyatı hám ádebiy process 1-tema: Kirisiw, házirgi qaraqalpaq ádebiyatı pániniń maqseti hám wazıypaları

Ekinshi jer júzilik urıs dáw irindegi qaraqalpaq prozası. 
 
Ekinshi jer júzilik urıs dáwirindegi qaraqalpaq prozası ocherklerden, gúrrińlerden, 
súwretlemelerden, publicistikalıq maqalalardan, ayırım feletonlardan ibarat boldı, kólemli proza 
(roman, povestler) bolmadı. Prozadan kem tájiriybege iye bolǵan ádebiyatımız ushın bul qubılıs 
tiykarınan dáwirdiń jaǵdayına baylanıslı boldı.Waqıttıń qıstawlıǵı kólemli shıǵarmalar 
dóretiwge, ulıwma jazıwshılarǵa óz ústinde kóbirek islewine múmkinshilik bermedi. Dáwir 
talabı prozadan operativ, qısqa ótkir formanı talap etti.
M.Dáribaev 1941-45 jıllarda bir qansha ocherk hám súwretlemeler jazdı.Onıń «Atızdaǵı 
áńgime», «Úsh batırdıń anası» sıyaqlı ocherk hám súwretlemeleri agitaciyalıq xarakterge iye 
bolıp, kóbirek gazeta maqalalarına uqsaytuǵın edi. M.Dáribaevtıń urıs jıllarında jazılǵan 
prozalıq shıǵarmaları miynet adamlarınıń joqarı sanalı is úlgisin súwretlewge qaratıldı.
R.Májitov óziniń bir qansha ocherk hám gúrrińleri menen bul dáwir prozasına úlken úles 
qostı. Onıń shıǵarmaları bir qansha kórkemligi, shınlıq turmıs hadiysesin isenimli súwretlewi 
menen dıqqatqa ılayıq. «Kóz ashıp jumǵansha» degen gúrrińinde eki razvedchik: rus jigiti Boris 
penen qaraqalpaq jigiti Dosımlardıń urıstaǵı turmısınan bir epizod súwretlenedi. «Dańq iyesi», 
«Jigittiń arıslanı» atlı ocherklerin qaharman Orazbay Jumaniyazovtıń mártlik háreketin 
súwretlewge arnadı. «Gúl jaynatqan kúshler» degen ocherkinde jazıwshı tıldaǵı adamlardıń 
sanasında urıs qanday ózgerisler jasaǵanlıǵın, adamlardıń qanday jollar menen awırlıqtı jeńiwge 

---

29 
háreket kılǵanlıǵın psixologiyalıq súwretlew arqalı ashıp beriwge umtılgan. R.Májitovtıń 
prozalıq shıǵarmalarında publicistikalıq súwretlew basım boldı. Bul arqalı avtor ıqshamlılıq, 
kompoziciyalıq jıynaqlılıq sıyaqlı jetiskenliklerge erisken. Degen menen kórkemliliktiń 
tómenligi, deklarativlik bayanlawshılıq Májitovtıń ocherk hám gúrrińlerin gazeta materialı 
dárejesinen alıp shıǵa almadı. R.Májitovtıń prozalıq shıǵarmaları zaman talabınan kelip shıqkan 
halda urıs dáwirindegi qaraqalpaq prozasınıń kewil awdararlıq kórinislerinen derek beredi.
Ekinshi jer júzilik urıs dáwirindegi qaraqalpaq prozasında N.Dáwqaraevtıń shıǵarmaları 
kórkem prozanıń belgileri basım bolıwı menen ózgeshelenedi.Onıń «Ólimdi pisent etpewshiler» 
gúrrińi podpolkovniktiń eske túsiriwi tiykarında, «Batırlıq» gúrrińi urıstan tuwılǵan jerge qaytıp 
kelgen jawınger jigittiń áńgimesi tiykarında jazılǵan bolıp, bularda xalqımız perzentleriniń urısta 
kórsetken jawıngerligi súwretlenedi.
Á.Turımbetovtıń bir qatar ocherk ham gúrińleri front baspa sózi betlerinde shıǵıp turdı. bul 
shıǵarmalardıń xarakterli belgisi sonnan ibarat, olar tikkeley urıs basında jazılıp, súwretlenip 
atırǵan hádiyseniń haqıyqatlıǵı menen oqıwshını ózine tartadı. Á.Turımbetov 1943 jılı Birinshi 
Pribaltika frontınıń gazetası «Dushmanga qarshi olǵa» atlı ózbek tilinde shıǵatuǵın gazetada 
jumıs isleydi hám onda óziniń ocherk hám gúrrińlerin járiyalap turadı. «Ámuden baltikaǵa 
shekem» degen ocherkinde Shımbaylı jigit Allambergenniń sawashtaǵı qaharmanlıǵı 
súwretlengen. «Tórt jıl jat jurtta» degen ocherkinde kishkene waqtında fashist basqınshılarınıń 
qolına túsken rus qızınıń shekken azapları bayan etiledi. «Amanat» atlı gúrrińinde xalıqlar 
doslıǵınıń sawash maydanındaǵı kórinisin ózbek jigiti Saydaxmat, rus jigiti Solovev, ukrainalı 
Yacenko, belorus ǵarrı İvan Grigorevich hám onıń qızı obrazları arqalı súwretlep kórsetedi.
Urıs jıllarında gúressheńlikti, joqarı sanalılıqtı tárbiyalawda sınalǵan ótkir formalardıń biri 
bolǵan publicistika ádewir rawajlandı. J.Aymurzaevtıń «Jeńis háwazı», «Taǵı da alǵa» 
maqalaları, «Germaniyanıń gúrjileri», M.Dáribaevtıń «Rus nayzası» atlı publicistikalıq 
feletonları siyasiy tásirsheńlik kúshke iye qaraqalpaq publicistikasınıń dáslepki shıǵarmalarınan 
ibarat boldı. Bul shıǵarmalarda mánilik kórkemlik dárejesi hálsiz orınlar da ushırasadı. 
Ashıwǵa buwlıqqan adamnıń kúyinishinen tuwǵan kórkem ádebiyatqa úylesimsiz sozler de bar. 
Bul tuwralı prozanı arnawlı izertlewshi ilimpaz M.Nurmuxamedov bılay jazadı: «Biraq eń 
baslısı mınada edi: kórkem publicistika dushpanǵa qarsı gúreske aktiv xızmet qıldı, onıń ústine 
rus kórkem publicistikasınıń tásiri astında qaraqalpaq ádebiyatın bayıtıwshı jańa janr júzege 
keldi».
Solay etip urıs dáwirinde joqarı da atı atalǵan jazıwshılardan basqa da bir qatar avtorlar 
ocherk, gúrriń, súwretlemeler jazıp, olarda jawıngerlerdiń erlik obrazın, miynet maydanındaǵı
mártlikti súwretlewge arnadı.