Huquqshunoslik

Huquq sohalari

Jamiyatdagi ijtimoiy munosabatlarni huquqiy tartibga solib turuvchi huquq sohalari mavjud. Huquq sohalari

I b o b. Davlat va huquq nazariyasi ²⁹


Konstitutsiyaviy huquq, fuqarolik, ma’muriy, jinoiy, yer huquqi, mehnat, oila, jinoiy-ijroiya, qishloq xo‘jaligi, ekologiya (tabiatni muhofaza qilish), moliya, fuqarolik- ijroiya va hokazolarga bo‘linadi.

O‘z navbatida huquq sohalari sohachalarga, institut- larga bo‘linadi. Masalan, fuqarolik huquqi sohasi — majburiyat, intellektual mulk, vorislik kabi huquq so- hachalarini o‘z ichiga oladi. Huquq institutlari ijtimoiy munosabatlarning u yoki bu turlarini tartibga soladi. Masalan, mehnat huquqi mehnat intizomi, moddiy javobgarlik, mehnat muhofazasi va hokazo institutlarni o‘z ichiga oladi.

Huquq normalari tomonidan tartibga solinadigan ijti- moiy munosabatlar huquqiy munosabatlar xususiyatiga ega bo‘ladi. Huquqiy munosabatlar deganda, uning ishtirokchilari o‘rtasida vujudga keladigan va huquq nor- malari bilan tartibga solinadigan ijtimoiy munosabatlar tushuniladi. Huquqiy munosabatlar Konstitutsiyaviy, ma’muriy, fuqarolik, jinoiy va hokazolarga bo‘linadi. Tabiati bo‘yicha — moddiy (mehnat, moliyaviy va hoka- zo), protsessual (jinoiy-ijroiya, fuqarolik-ijroiya)ga bo‘linadi. Ular huquqiy munosabatlarni tartibga solish yoki himoyalash vazifasini bajaradi. Huquqiy muno- sabatlar oddiy yoki murakkab bo‘lishi mumkin. Bu munosabatlar qisqa vaqt uchun yoki uzoq muddatga mo‘ljallanadi. Huquqiy munosabatlarni vujudga keltiruv- chi asoslar moddiy-mulkiy yoki yuridik turlarga bo‘li- nadi. Shaxslarning ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy va boshqa vaziyatlarda amalga oshirilgan munosabatlari moddiy turga kiradi. Yuridik munosabatlar — huquqiy me’yorlar, yuridik faktlar asosida amalga oshirilishi mumkin.

Bir so‘z bilan aytganda, huquqiy munosabat huquqiy

normalarni amalga oshirish shakli desa ham bo‘ladi. Huquqiy munosabatlarni vujudga keltiruvchi faktlar yuridik faktlar deb ataladi. Huquqiy munosabat subyekt- lar orqali amalga oshiriladi. Subyektlar O‘zbekiston

³⁰ Huquqshunoslik

Respublikasi fuqarolari, fuqarosizlar, chet ellik fuqaro- larga bo‘linadi. Subyektlar qatoriga davlat, davlat tash- kilotlari, nodavlat, notijorat tashkilotlar ham kiradi.

Subyektlar huquqiy layoqatga, muomala layoqatiga ega bo‘ladi. Huquqiy layoqat shaxsning o‘z huquq va burchiga ega ekanligini bildiradi. Muomala layoqati de- ganda shaxsning o‘z xohishi, istaklari bilan huquq va majburiyatlarni bajarishi tushuniladi. Demak, muomala layoqati shaxsning yoshi, ruhiy holati bilan bog‘liq. Muomala layoqati to‘ la (18 yoshdan) va qisman-to‘ liqsiz (14—18 yoshgacha) bo‘ladi. Agar shaxs 16 yoshdan mehnat shartnomasi asosida tadbirkorlik bilan shug‘ul- lansa, u to‘la muomalaga layoqatli deb tanilishi mumkin. Bunday holat emansipatsiya deb nomlanadi.

O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 31- moddasiga binoan, spirtli ichimliklarni yoki gi- yohvandlik vositalarini suiiste’mol qilish natijasida o‘z oilasini og‘ir moddiy ahvolga solib qo‘yadigan fuqa- rolarning muomala layoqati sud tomonidan fuqarolik protsessual qonun hujjatlariga binoan cheklab qo‘yilishi mumkin¹.

Yuridik faktlar — huquqni tashkil qiluvchi, vujudga keltiruvchi (oliy o‘quv yurtiga o‘qishga kirish); huquqiy o‘zgartiruvchi (bir ishdan ikkinchisiga o‘tish); huquqiy tu- gatiluvchi (o‘qishni bitirish)ga bo‘linadi. Yuridik faktlar hodisalarga va harakatlarga bo‘linadi. Hodisalar huquqiy munosabat ishtirokchilarining xohishidan tashqari kelib chiqadi. Masalan, yer qimirlashi, suv toshqini, o‘lim, muddat o‘tish va hokazolar. Harakat huquqiy munosabat ishtirokchilari istaklari, xohishi asosida vujudga keladi.

1 Lekin bunday shaxslar jinoyat sodir etsa, javobgarlikdan ozod bo‘lmaydi.

I b o b. Davlat va huquq nazariyasi ³¹

Huquqbuzarlik tushunchasi

Jamiyatga, davlatga va shaxsga qarshi qaratilgan aybli qilmish huquqbuzarlik deb ataladi. Huquqbuzar- lik qilmishga (harakat yoki harakatsiz), aybga, huquq- qa qarshi yomon oqibatlikka, qilmish va yomon oqi- batning bog‘liqligiga, yuridik javobgarlik asoslariga bo‘linadi. Bu qilmishlar jinoyat va tartib buzish deb ataladi. Jinoyat — o‘zining ijtimoiy xavfliligi bilan ajralib turadi. Tartib buzish — fuqarolik, ma’muriy, intizomiylarga bo‘linadi.

Jinoyat eng og‘ir qilmish hisoblanadi. Chunki u aybli ijtimoiy, xavfli harakat yoki harakatsizlik natijasida sodir etilib, shaxsga, jamiyat va davlat manfaatiga, mulkka, tinchlikka va boshqa qonun asosida himoya qilinadigan huquqqa zid munosabatdan kelib chiqadi. Shaxsning xatti-harakatida huquqni buzish tarkibi bo‘lsa, bu xatti- harakat ongli shaxs tomonidan sodir etilib, ijtimoiy xavfli oqibat keltirsagina jinoyat deb taniladi. Jinoyat tarkibi subyekt, subyektiv tomon, obyekt, obyektiv to- monlarga bo‘linadi.

Tartib buzish yoki nojo‘ya, noo‘rin xatti-harakatlarga fuqarolik qonunini buzish, majburiyatlarni bajarmaslik, vaqtida qarzni bermaslik, mulk huquqi qoidalarini, bitim qoidalarini buzish va h.k. kiradi. Bunday nojo‘ya harakat uchun davlat tomonidan ko‘ngilsiz oqibatlarni bartaraf qilish choralari qo‘llaniladi.

Ma’muriy huquqni buzishga misol qilib ko‘chada yurish qoidalariga rioya etmaslik, transportda yurish qoi- dalarini buzish, sanitariya, veterinariya, o‘rmon xo‘jaligi, baliq tutish, ov qilish kabi qoidalarni buzishni ko‘rsatish mumkin. Intizomiy tartib buzishga — mehnat to‘g‘risidagi qonunda ko‘rsatilgan qoidalarga rioya etmaslik, kor- xonada o‘rnatilgan ichki mehnat tartib-qoidalarini buzish, ishga kech kelish, vazifani bajarmaslik va h.k. kiradi.

Shunday qilib, huquqbuzarlikning to‘rt xili: jinoiy, fuqarolik, ma’muriy va intizomiy turlari bor. Har bir

³² Huquqshunoslik

turiga xos — jinoiy, fuqarolik, ma’muriy, intizomiy javobgarliklari mavjud.