Huquqshunoslik

Davlat shakllari

Davlatning shakllari deganda hokimiyatning tashkil etilishi, uning ichki tuzilmasi va hokimiyatni amalga oshirishning asosiy usullari tushuniladi.

Davlat shakllari paydo bo‘lish va rivojlanishning aniq bir tarixiy sharoitlariga, jamiyatning ijtimoiy tuzilmasiga, ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanish darajasiga, geo- grafik, iqlim va boshqa sharoitlarga, aholining ijtimoiy tarkibiga bog‘liq ravishda hatto bir formatsiya doirasida ham turli-tuman bo‘lishi mumkin. O‘zlariga xos bo‘lgan belgilariga ko‘ra ular boshqaruv shakli, davlat tuzilishi shakli va siyosiy rejim bo‘yicha guruhlanadi.

Boshqaruv shakli deganda hokimiyatning tashkil eti- lishi tushuniladi. Boshqaruvning ikki asosiy shakli: monarxiya va respublika shakllari ma’lum.

Monarxiya oliy davlat hokimiyatini monarx ifodalay- digan boshqaruv shakli bo‘lib, u odatda taxtga merosxo‘rlik egalik qiladi, ba’zan esa umrbod saylanadi. Cheklanmagan (mutlaq) monarxiya (bunda monarx yagona hokimiyat organi hisoblanadi) va cheklangan monarxiya (bunda monarx bilan birgalikda oliy hokimi- yatning boshqa organi ham bo‘ladi) farqlanadi.

Respublika parlamentar yoki prezidentlik bo‘lishi mumkin. Parlamentar respublikada yuqori o‘rinda parla- ment turadi. Bu davlatda davlat boshlig‘i parlament tomonidan saylanadi yoki maxsus kollegiya tomonidan tashkil topadi. Buning zaminida parlamentning ijroiya organlar ustidan nazorat qilish huquqi yotadi.

Prezidentlik respublikada — prezident parlament bilan bir qatorda davlatni va ijro etuvchi hokimiyatni boshqaradi. Prezidentlik respublika quyidagi xususi- yatlarga ega: prezident xalq tomonidan saylanadi, davlat hukumatini tuzadi, u prezidentga hisobot bera- di, uning oldida javobgar. Davlatni boshqarishda Prezidentning vakolati, mas’uliyati parlamentdan kengroq hisoblanadi.

I b o b. Davlat va huquq nazariyasi ²³

Davlat tuzilish shakliga ko‘ra unitar, federativ, kon- federativ bo‘lishi mumkin.

Federatsiya — birlashgan, ittifoq ma’nosini bildiradi. Federativ davlat esa bir necha siyosiy-huquqiy mustaqil- likga ega davlat tuzilmalaridan tashkil topgan murakkab davlat hisoblanadi.

Unitar so‘zi yakka degan ma’noni bildirib, davlat tuzumida oddiy viloyat, shahar, tuman va h.k. bo‘lin- malariga ega bo‘ladi. Bu bo‘linmalar suveren huquqqa ega emas.

Unitar davlatning federativ davlatdan farqi unda yak- ka Konstitutsiya, yagona Oliy davlat organi va h.k. mavjudligidir.

Konfederatsiyaga kiruvchi davlatlar to‘liq suvereni- tetdan foydalanadilar. Konfederatsiyaga birlashgan dav- latlar faoliyatlarida siyosiy, iqtisodiy, harbiy masalalarni hal qilishni maqsad qilib qo‘yadi. Konfederatsiya su- byektlari to‘la suverenitetga ega bo‘ladilar. Ular o‘z davlat organlariga, fuqaroligiga, hududiga, Konstitutsiya va qo- nunchilik jarayoniga, o‘zining budjetiga, o‘z hududida to‘la hukmronlikni amalga oshirish huquqiga ega. Konfederatsiya subyektlari xohlagan paytlarida birlash- madan chiqish huquqiga ega.

Konfederatsiya birlashmasiga 1781—1787-yillar AQSHni, 1815—1845-yillar Shveysariyani, 1955—1961- yillar BAA davlatlarini, 1980-yillar Gambiya va Sinegal davlatlarini misol qilib keltirish mumkin.

Siyosiy rejim deganda davlat hokimiyatini amalga oshirish usuli tushuniladi.

Avtoritar va demokratik rejimlar davlatning mohiyati namoyon bo‘lishining asosiy shakllaridir.

Huquqiy davlat

Hozirgi davrda huquqiy davlat, uning ahamiyati to‘g‘- risida ko‘p fikrlar yuritildi. Respublikamizda huquqiy davlat barpo etilishi Konstitutsiyada o‘z ifodasini topgan.

²⁴ Huquqshunoslik

Huquqiy davlatga uzoq-uzoq yillardan beri ula- molarimiz o‘z munosabatlarini bildirib kelganlar. Spinoza, Gobbs, Lokk, Arastu, Sitseron, Beruniy, Amir Temur va boshqalar huquqiy davlatda xalq hokimiyati tashkil etilishining nazariy asoslarini yaratib, qonun hukmronlik qiladigan davlat ko‘rinishi hokimiyat bo‘lishi to‘g‘risidagi g‘oyalar tizimini ishlab chiqqanlar. Huquqiy davlat nazariyasining falsafiy asosini I. Kant shunday ta’riflaydi: «Davlat bu — huquqiy qonunlarga bo‘ysundirilgan juda ko‘p odamlarning birlashuvidir».

Donishmandlarimiz u yoki bu davrda huquqiy davlat to‘g‘risida o‘z tuyg‘ularini, istaklarini, tasavvurlarini meros qilib qoldirar ekanlar, bugungi kunda ham ular- ning qarashlari o‘z o‘rniga ega.

Huquqiy davlatga hozirgi olimlarimiz quyidagi belgi- larni mos deb biladilar:

Huquqiy davlatda hokimiyat ishlarini amalga oshirish- da shaxs munosabati va har xil uyushmalar faoliyati huquqiy asosda amalga oshiriladi. Huquqiy davlatning iqtisodiy asoslarini xilma-xil mulk turlari tashkil etadi. Uzoq yillar sobiq Ittifoq tuzumida xususiy mulkka qarshi turilgan edi, hozirgi kunda esa xususiy mulk boshqa mulk- lar qatorida davlat himoyasida ekanligi respublikamiz Konstitutsiyasida o‘z ifodasini topgan. Huquqiy davlat- ning ijtimoiy asosini o‘zini o‘zi boshqara oladigan fuqaro- lik jamiyati tashkil etadi va bu jamiyat erkin shaxslarni bir- lashtiradi. Ma’naviy jihatdan bu davlat — insoniylik, haqqoniylik, teng huquqlilik, inson erkinligi kabi tuyg‘ular- ning rivojlanishiga zamin yaratadi. Bu davlatning siyosiy tabiatini uning suverenligi tashkil etadi.

Huquqiy davlatda qonuniylik birinchi o‘rin egallaydi, qonun ustunligiga amal qilinadi. Har bir shaxsning real huquq egasi bo‘lib, uni amalga oshirishi ta’minlanadi. Davlat fuqarolar oldida, fuqarolar davlat oldida o‘z burchlarini bajarishi, hokimiyat bo‘linishi, qonuniylik o‘rnatilishi, huquq tartiboti to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilishi kabi ishlar amalga oshiriladi. Huquqiy davlatga xos yuqorida

I b o b. Davlat va huquq nazariyasi ²⁵


ko‘rsatilgan xususiyatlarning ko‘pi respublikamizda amalga oshirilmoqda.