Hunar haqidagi qarashlari

 
4. Abu Ali Ibn Sinonig kasblar va ularning avzalligi xususidagi fikrlari 
 
Nemis olimi F.Iberverg tomonidan «bashariyatning birinchi oqillaridan biri» sifatida 
ta’riflangan, butun jahonga dong’i ketgan taniqli qomusiy alloma va ajoyib mutafakkir Abu Ali 
ibn Husayn ibn Abdulloh ibn Sino (980-1037) musulmon Sharqi xalqlari orasida “Sharaf ul-
mulk” va “Shayx ur-rais” kabi martabali unvonlarga muyassar bo’lgan buyuk shaxsdir. 
U.I.Karimovning taxminiga ko’ra, bizgacha allomaning 242 asari etib kelgan. Ulardan 80 tasi 
falsafa, ilohiyot sohasi va tasavvuf ta’limotiga, 40 tasi tibbiyotga, 19 tasi mantiqqa, 26 tasi 
psixologiya (ruhshunoslikka), 23 tasi tabiatshunoslikka, 7 tasi astronomiyaga, 1 tasi 
matematikaga, 2 tasi alximiyaga, 9 tasi axloq-odobga, 4 tasi adabiyotga va 8 tasi esa o’sha 
vaqtdagi olimlar bilan ilm-fanning turli muammolariga taalluqli yozishmalarga tegishlidir. 
Ibn Sino
favqulodda iste’dodli inson edi. U aavaliga oila va maktabda ta’lim oldi, 
so’ngra esa bir qancha ustozlar ko’magida astronomiya, matematika, mantiq, fizika, falsafa va 
qator boshqa fan sohalari asoslarini o’rgandi. Bo’lg’usi olim yoshlik chog’ida tibbiyot ilmiga 
qiziqdi va mashhur hakim degan sharafga ega bo’ldi. Uning bu sohada erishgan olamshumul 
yutuqlari haqida xalq tomonidan afsonalar, rivoyatlar yaratildi. 
Alloma yaratgan asarlar jahon xalqlari ma’naviy-madaniy mulkiga aylandi. 
Ibn Sinoning
“Tib qonunlari”, o’n sakkiz jilddan iborat “Kitob ash-shifo”, “Kitob an-najot”, “Ruh haqida 
kitob”, “Ishorat va-tanbihot”, “Quroza-ye tabiat” (“Tabiat durdonasi”), “Risola-ye tadbir-e 
manzil” (“Oilaviy baxt-saodatga erishish tadbiri haqida risola”) va qator boshqalar asrlar 
davomida turli fan sohalari mutaxassislarining diqqat-e’tiborini o’ziga jalb qilib kelmoqda. 

---

Ibn Sinoning axloqiy qarashlari uning siyosiy, huquqiy va estetik qarashlari bilan 
uyg’unlashib ketgan. Ular mutafakkirning dunyoqarashida o’ziga xos, e’tiborli salohiyatga ega. 
Uning “Burch haqida risola” (“Risola fi al-ahd”), “Ahloq haqida risola”, “Insof haqida risola”, 
“Ishq haqida risola”, “Nafs haqida risola” kabi asarlarida ijtimoiy-axloqiy muammolarning 
g’oyat muhim qirralari o’z ifodasini topgan. Bu borada allomaning “Oilaviy baxt-saodatga 
erishish haqida risolasi” (“Risola-ye tadbir-e manzil”), ayniqsa, alohida e’tiborga loyiqdir. U Ibn 
Sino “Kitob ash-shifo” asarining muhim tarkibiy qismidir. Risola arab tilidan forsiyga taniqli 
eron olimi Muhammad Najmiy Zanjoniy tomonidan tarjima qilinib, 1939 yili Tehronda chop 
etilgan M.N.Zanjoniyning komil ishonch bilan ta’kidlashicha, mazkur risola garchand hajm 
jihatidan kichik bo’lsa-da, muhim ahamiyatga molikdir, chunki axloq-odob haqidagi fan va 
ma’naviy-axloqiy faoliyat, komil inson shaxsini shakllantirishga bevosita xizmat qiladi. 
Ibn Sinoning “Hikmat buloqlari” (“Uyun ul-hikma”) asarida ta’kidlanishicha, axloq-odob 
fani aslida odamlarning baxt-saodatli bo’lishini ta’minlovchi yo’l-yo’riqlarni aniq-ravshan 
ko’rsatib beruvchi amaliy falsafadir. U kishilar xulqi, fe’l-atvori ustidan rahbarlik qiladi. Unga 
“jon qulog’i”ni tutgan va amal qilgan kishilar faqatgina o’zlari uchun yashamasdan, balki 
boshqalar, jamiyat va uning manfaatlari uchun yashashni maqsad qilib qo’yishi lozim. Kishilar 
o’zaro do’st-inoq bo’lib yashashi, o’zlarida insonparvarlik xislatlarini namoyon etishlari, kamtar-
kamsuqum, tejamkor, irodasi kuchli bo’lishlari zarur. Insonda mehnatsevarlik, halol-poklik, 
yaxshi xulqlik xislatlari barkamol bo’lishi muhimdir. Asar sahifalarida kishidagi 
odamshavandalik, 
saxiylik, 
tadbirkorlik, 
do’stlarga 
hurmat-ehtiromli 
va 
muruvvatli, 
dushmanlarga nisbatan esa nafrat xislatlarini shakllantirish haqida fikr-mulohazalar yuritiladi. 
Axloq-odob fan sifatida o’ziga xos kategoriyalarga tayanadi. Ibn Sino axloq 
kategoriyalari sifatida yaxshilik va yomonlik, rohat va uqubat, adolatlilik va adolatsizlik, iffat va 
surbetlik, saxiylik va baxillik, donolik va johil-nodonlik, kamtarlik va takabburlik, mehr-
oqibatlilik va shafqatsizlik, ezgu niyatlilik va g’arazgo’ylik, halollik va o’g’rilik, shijoatlilik va 
qo’rqoqlik, to’g’ri so’zlik, rostgo’ylik va yolg’onchilik, himmatlilik, xasislik, ig’vogarlik, 
munofiqlik, fisqu fasod kabilarni nazarda tutadi. 
Ibn Sinoning ta’lim berishicha, axloqiy fazilatlar va ilm o’z-o’zidan yuzaga kelmaydi. 
Bordan yo’q bo’lmaydi, yo’qdan esa bor bo’lmaydi, deganlaridek, imkoniyatsizlik tasodifan 
imkoniyatga aylanib qolmaydi. Alloh zaruriy bir tarzda inson vujudini, uning ichki olamini o’z 
nuri ila munavvar qildi. Natijada ilm va axloqiy fazilatlar muayyan qadriyatlarga aylanadi va 
yaratganning karami sifatida namoyon bo’ladi, uning qudrati va mehribonligidan insonlarga 
saboq beradi, chunki barcha mavjudotlar, mo’’jizaviy hodisalar aniq maqsadni ko’zlab 
yaratilgan. 
Inson tangri tomonidan ojiz bir mahluq sifatida yaratilgan. U jismonan ko’pchilik 
hayvonlar bilan raqobatga kirisha olmaydi. Lekin shunga qaramasdan, u barcha hayvonlar 
orasida e’tiborli o’rin egallagan, ilohiy karamdan bahramand bo’lish, olamda tartib o’rnatish va 
uni obod qilishga tegishli vakolatlarni olgan zotdir. U o’zining tashqi qiyofasi, tuzilishi, jussasi 
bilan boshqa hayvonlardan tubdan ajralib turadi. Ko’p hollarda jismonan kuchli, baquvvat 
hayvonlardan inson zoti ustunligining boisi nimada? – degan savolning tug’ilishi tabiiydir, 
albatta. Ibn Sinoning fikricha, tangri insonga shunday kuch-quvvatni in’om etdiki, u orqali 
ezgulik, yaxshilik (“xayr”)ni yomonlik (“sharr”)dan, aqliy kamolot, etuklik (“rashad”)ni 
yolg’on-yashiq, adashuv (“gumrohiy”)dan farq eta olish imkoniyati paydo bo’ldi». Demak, inson 
aql-zakovat sohibi ekanligi, tabiatda o’ziga xos o’rin egallashi tufayli barcha tirik mavjudotlar 
saltanatiga hukmronlik qilish huquqini olishga muyassar bo’ldi. U aql nuri orqali tabiatda sodir 
bo’ladigan tasodifiy hodisalar, har qanday o’zgarishlar hukmidan ozod, o’z amaliy va nazariy 
faoliyatini “donolik tarozisi” talablariga bo’ysundirgan shaxs martabasiga ko’tarildi. 
Aql-farosat mavjudligining boisi inson hayoti, kishilarning turmush tarzi hayvonlarning 
tashqi muhitga moslashishi va hayot kechirishi tarzidan tubdan farq qilib turadi. U borgan sari 
o’ta mazmunli, yaxshi vagunogun bo’la boradi. Ilmga cheksiz rag’bat, sabr-qanoat, kundalik 
hayot qiyinchiliklarini, mashmashalarini sabr-bardosh ila enga olish, maqsad sari doimiy intilish, 
o’z mehnat samarasini kutish aql, donolik bilan hamkor va hamnafasdir. Bu borada inson 

---

g’aroyib chehra, tashqi qiyofa sohibi bo’libgina qolmasdan, balki shu bilan bir qatorda yuksak 
axloqiy qadriyatlarning bevosita ijodkori hamdir. 
Axloqiy barkamollikka intilishdan yagona maqsad jamiyat ravnaqi, kishilarning baxt-
saodatga erishishdir. Xulq-atvorning yuksak darajasiga tomon qilingan har bir xayrli sa’y-
harakat evaziga muayyan manfaatdorlik, yaxshi taassurot qoldirish emas, balki yaxshilik uchun 
qilingan taqdirdagina erishiladi. YUksak insoniy baxt-saodatga hayvonlarga xos quvvatlarni aql-
farosat hukmiga itoat ettirgan taqdirdagina ro’yobga chiqarish mumkin. Inson ruhning amaliy 
jabhasida yuksak axloqiy fazilat, xislatlarning yuzaga keltiradigan quvvatlar uyg’unligining 
qaror topishi orqali baxt-saodat sarobdan real oqibat-natijaga aylanadi. Kimki hatto bunday 
fazilatlardan ham yuqorilab, buyuk maqomga musharraf bo’lsa, u inson qiyofasidagi haqqa 
aylanadi. Allohdan keyin bunday kishi haqiga hamdu sanolar aytish ayb hisoblanmaydi, chunki u 
yaratganning maqsad-muddaosini amalga oshirgan, o’z sa’y-harakatlari bilan uning irodasiga 
bo’ysungan va roziligiga erishgan bandasiga aylanadi. 
Axloqiy ravnaq inson zotiga xos jarayondir, chunki u aql, tafakkurning buyuk qudratli 
quvvatiga tayangan holda haqiqat bilan yolg’on-yashiqning chegarasini aniqlabgina qolmasdan, 
balki do’stni dushmandan ajrata oladi. Bu borada narsa-ashyolarning ichki mohiyatini kashf etish 
uchun intellektual etuklik zarur bo’lsa, odamlarning axloqiy kamoloti uchun buning o’zi etarli 
emas. Ilm bilan xulq-atvor, sa’y-harakatlarning o’zaro birligi insoniy donishmandlik, komil 
inson darajasiga eltadi. Bunga hech qanday shubha bo’lishi mumkin emas, chunki “go’zallikka 
va axloqiy kamolotga intilish – bu inson zotiga xos xususiyatdir”. 
Mutafakkirning asarlarida, jumladan “Tadbir-e manzil” risolasida ham inson tabiati 
azaldan axloqli yoki axloqsiz bo’lmaydi, degan e’tiborli g’oya muhim ahamiyatga egadir. Aslida 
odamlar tayyor fazilat, odat va hayotiy ko’nikmalar bilan tug’ilmaydilar. Bunday xususiyatlar 
ijtimoiy hayotda sekin-asta shaxsiy va o’zgalar tajribasi, ajdodlar an’analari, el-yurt urf-odatlari, 
rasm-rusumlari, ta’lim-tarbiyaning hayotbaxsh ta’siri ostida shakllana boradi. Ta’lim-tarbiya, 
o’zgalarning ma’naviy-axloqiy ta’sirida inson o’zida ijobiy axloqiy fazilatlar, xislatlarni 
shakllantiradi yoki o’zida mavjud salbiy moyillar sababli xudbin kayfiyatlarga beriladi, ularning 
sohibiga aylanadi. Bunda shakllangan odatning ta’siri beqiyosdir. SHaxs kamolotida yomon 
salbiy odatlarning ijobiy odatlarga yo’l ochib berishi naqadar darajada qiyin va mushkul bo’lsa, 
yaxshi odatlarni ham osonlikcha tark etib bo’lmaydi. 
Demak, ta’lim-tarbiyada inersion holatning mavjud ekanligini e’tiborga olish muhimdir. 
Uning ba’zi salbiy jihatlari tarbiya jarayoniga va uning istiqboliga putur etkaza olmaydi, chunki 
shu bilan birga ta’lim-tarbiyaning qator amaliy va nazariy imkoniyatlari ham o’z navbatida 
cheksizdir. Bolalarning tarbiyasini barvaqt boshlagan ma’quldir. Rivoyatda aytilishicha, bir kishi 
Ibn Sino huzuriga bola tarbiyasi haqida maslahat so’rab kelibdi. “Bolani necha yoshdan 
tarbiyalash kerak? – deydi haligi kishi. “Bolangiz necha yoshda?” - deb so’raydi Ibn Sino. 
Maslahatga kelgan kishi: “Uch yoshda”, - deb javob beradi. SHunda Ibn Sino: “Afsuski, uch yil 
kechikibsiz”, – degan ekan. 
Tarbiya jarayonida bolalarga yaxshi ijobiy odatlarni singdirib borish, o’ta sinchkovlik 
bilan ulardagi ishtiyoq va qiziqishni o’z vaqtida payqab olishga harakat qilish, hayotida nafi 
tegadigan muayyan hunar va san’atni egallab olishga ularni yo’naltirish o’ta muhimdir. 
“Bolaning tana bo’g’inlari barqaror, uning tili burro, to’g’ri-ravon gapirish va quloqlari tinglash, 
o’zgalar so’zlarini qabul qilish hamda o’rganilayotgan narsaga (tabiiy) moyillik paydo bo’lgan 
paytdan boshlab ilmlar va axloq-odob asoslariga o’rgatib borish lozim”. 
Insonning barkamol shaxs sifatida shakllanishida ta’lim-tarbiyaning o’rni muhimdir. 
Xo’sh, bu tarbiyaviy jarayonni nimadan boshlagan ma’qul? – degan savol ko’ndalang bo’ladi. 
Ibn Sino uni ajdodlarimizning azaliy an’analariga tayangan holda Qur’oni karimni, dinning 
maqsadi va tilning grammatik qonun-qoidalarini qunt bilan o’rganishdan boshlashni ma’qul deb 
biladi. Bola o’z ona tilining, xorijiy tillarning qonun-qoidalarini va grammatik asoslarini asta-
sekin egallab olib, tibbiyot va geometriya kabi zarur ilm sohalarining o’ta muhim jabhalariga 
kirib borishi lozim. O’rganilayotgan sohalarni yod olish, uni xotirada saqlash va kezi kelganda 
tez-tez takrorlab turish bilish va tarbiyada muhim o’rin egallaydi. Ular bola xotirasini yanada 

---

mustahkamlaydi, kitobga bo’lgan qiziqishni jonlantiradi, ilmlar sarchashmasiga kirib borishni 
ta’minlaydi, tarbiyalanuvchida muayyan tartib-intizomni shakllantiradi va bahs-munoazara 
yuritish madaniyatini beqiyos darajada yuksaltiradi. 
Bilimdonlik bola ta’lim-tarbiyasining barcha nuqta va bosqichlarida muhim va zarurdir. 
Birinchidan, o’z bilimlari, hayotiy ko’nikmalari tufayli ota-onalar uddaburronlik bilan zukko 
tarbiyachi-murabbiyni tanlab olish real imkoniyatlarini qo’lga kiritadilar, chunki tarbiyachining 
o’zi birinchi galda axloq-odob va ilm bobida boshqalarga o’rnak bo’lmog’i va uning turmush 
tarzi risoladagidek bo’lmog’i shartdir. Tarbiyachi erkak yoki ayol bo’lishidan qat’iy nazar, 
sog’lom, zukko, aqlli bo’lsa, mo’ljallangan maqsadga erishish oson ko’chadi. Maqsadga erishish 
borasida bir xil tadbirni qo’llay verish doimo ham kutilgan samarani, natijani beravermaydi. 
Tarbiyachi (vaziyatdan kelib chiqib) ba’zan (bolani) jazolab, ba’zan esa rag’batlantirib turishi 
lozim. Fursat kelganda vaqtida uni maqtab, ba’zan esa qattiqqo’llik qilib, o’z vaqtida 
kamchiliklarini (kechirib) borishi ma’quldir, - deb uqtiradi mutafakkir.