Hunar haqidagi qarashlari

Nizomulmulk
asar davomida turli-tuman ishlar va amaldorlar nazorati haqida, tartib-
intizomni saqlash qoida va amallari to‘g‘risida fikrlar bildiradi. Turli ishlar va kishilarni nazorat 
qilib turish tartibi ham turlicha bo‘ladi. Rahbar bulardan xabardor bo‘lishi lozim. CHunki sohalar 
va amaldorlar xususiyatlari bir xil bo‘lmaganidek, ularning natijalari va oxir oqibatida 
rag‘batlantirilishi yoki jazolanishi ham bir xil bo‘lmaydi. SHuningdek, nazoratga e’tiborsiz 
rahbar bo‘la olmaydi. Nazoratni “... ezmalik, nafrat, hasad, g‘azab, hirs-shahvat, yomon xatti-
harakatlar, yolg‘on, zulm, o‘zbilarmonlik, badfe’llik, shoshilinch, nosipolik, engiltaklik”bilan 
amalga oshirib bo‘lmaydi. Tartib-intizom “... hayo, xushxulq, halimlik, kechirim, tavoze, 
saxovat, sabr, sidq, shukr, rahmat, ilm, aql, adl...”bilan saqlanadi. “Agarda bu xislatlar tartib 
bilan ishga solinsa, har qanday ishning ilojini qilish va qo‘l ostidagilarni idora qilib, davlat 
boshqaruvida maslahatchilarga hech qanday hojati tushmaydi, hamma ishni tashkil etish 
mumkin” . 
Amaldorlarni himoyalash va tartib-intizomini nazorat qilishda rahbarlar qadim 
zamonlardan beri xabarchilar va josuslardan foydalanib keladilar. “Xabarchilar va josuslardan 
foydalanish rahbarning adolatdan va kuchli tafakkuridan darak berib, viloyat obodonligiga 
qaratilgan bo‘ladi” . “...Xabarchilar va josuslarning bo‘lishi rahbarlikning bir qoidasidir” . 
Rahbar bir vaqtning o‘zida hamma sohalar bo‘yicha barcha erda bo‘layotgan ishlardan xabardor 
bo‘la olmaydi. Unga faqat yakuniy natijalargina taqdim etiladi. Ammo bu yakuniy qarorning qay 
darajada to‘g‘ri yoki adolatli ekanini rahbar faqat xabarchi va josuslar orqaligina bilishi mumkin. 
“Ularning maoshlari xazinadan beriladi. Podshohdan boshqa biror kishi ularning nima ish bilan 
mashg‘ul ekanliklarini bilishi mumkin emas” . “Josuslarni tevarak-atrofga savdogar, sayyoh, 
so‘fiy, darvesh va dori sotuvchi qilib yuborish kerak, toki ular barcha eshitganlaridan xabar berib 
tursinlar” . 
Tashqi munosabatlarda rahbardan katta hushyorlik va donishmandlik talab qilinadi. 
Xorijdan keluvchilarning barchasi, hatto elchilar ham, o‘z davlati, xalqi, rahbari manfaatlari yoki 
ma’lum odamlar manfaati uchun bu erdan biror narsa undirishni maqsad qilib qo‘ygan bo‘ladilar. 
Rahbar o‘z davlatida ish ko‘rsatayotgan har bir xorijlikning asl maqsadini uning o‘ziga 
sezdirmasdan o‘rgana olishi kerak. Rahbar elchilarni o‘z mamlakatida erkin yurishga imkon 
berishi kerak emas, uni hamisha kuzatuvda saqlashi, har zamon o‘z oldiga chorlab turli 
mavzularda suhbat o‘tkazib turishi, uni ko‘proq gapirtirishi lozim yoki bu ishni ishonchli bir 
kishining zimmasiga yuklamog‘i shart . 
Harbiy kuch-qudrat davlat tinchligi, mustahkamligi va rivojida hamma vaqt muhim o‘rin 
tutib kelgan. Ko‘p davlatlarning tashkil topishi yoki tanazzulga yuz tutishi harbiylarning 
munosabati bilan bog‘liqdir. Rahbar harbiy ishda tadbirkor bo‘lmasa, barcha ish amirlar qo‘lida 
qolib ketadi. Avvalo rahbarning qo‘lida bir emas, bir necha amir bo‘lishi va har birining o‘z 
qo‘shini bo‘lmog‘i kerak. Harbiylar xazinadan shahardan tashqari hududlarda esa er-suv bilan 
ham ta’minlanishi joiz. Harbiylarning jangovar tayyorgarligi doimo tekshirib turilishi shart .