Hujayra va gen ingenerligi

YE| YE₂ YE₃
A V S D
kо‘payish(oshish) pasayish
Blok
Genom kasalliklari quyidagi holatlarda rivojlanishi mumkin:
1. Agar G.2 blokadasi natijasida yig‘ilgan V modda hujayra uchun zaharli bо‘lsa, yoki uning yig‘ilib qolgan miqdori shunchalik kо‘p bо‘lib, hujayraning spetsifik funksiyalarini bajarishiga halaqit bersa;
•2. Agar G1 fermentining blokadasi natijasida hosil bо‘la olmagan S va D moddlar, hujayra faoliyatida nihoyatda muhim ahamiyatga ega bо‘lib, boshqa Gl bilan sintezlana olmaydilar.
Boshqa holatlarda - yig‘ilib qolgan metabolitlar zaharsiz bо‘lsa, kimyoviy yо‘l bilan moddaning hosil bо‘lishi tо‘xtab qolsada, ammo uning defitsiti boshqa yо‘llar bilan tо‘ldirilsa, mazkur fermentopatiya genom kasalligini rivojlanishiga olib kelmaydi va u simptomsiz kechadi, faqatgina tasodifiy tekshiruvda aniqlanishi mumkin.
Endi konkret fermentlarning defekti bilan bog‘liq bо‘lgan ba’zi genom kasalliklarini ko’rib chiqamiz.



Fenilalanin va tirozin almashinuvi buzilishlari ushbu aminokislotalar almashinuvi bilan bog‘liq bо‘lgan tо‘rt xil genom kasalliklari tez-tez uchrab turadi. Bu kasalliklarning rivojlanish sabablari aminokislotalar almashinuvining turli etaplarida bloklar hosil bо‘lishi.
Fenilketonuriya yoki fenilpirovinograd oligofreniyasi ,molekulyar kasallik fenilalaningidroksilaza fermentini defekti bilan bog‘liq. Bu kasallikda fenilalaninni tirozinga о‘tish reaksiyasi tо‘xtab qolgan (blokirlangan). Natijada fenilalanin va uning о‘zgarish maxsulotlari - fenilpiruvat, fenilaktat va fenilatsetat yig‘ilib qoladilar. Bu moddalarning miqdori qonda kо‘payadi va siydik bilan ajralib chiqadi. Odatda, kasallikni qonda fenilalanini va siydikda fenilpirouzum kislotani kо‘payishidan aniqlashadi.
Tahmin qilinishicha, fenilpirouzum kislotaning о‘zi miya hujayralarini zaharlaydi, yoki yig‘ilib, nerv tizimining faoliyatida muhim rol о‘ynaydigan boshqa birikmalarga (masalan, serotoninga, uning miqdori bu kasallikda kamayadi) ta’sir kо‘rsatadi. Natijada shu xastalikga duchor bо‘lgan bolalarda og‘ir shaklda miya zaifligi (esi pastlik), tutqanoqlar kuzatiladi.
Alyoshapm bu molekulyar kasallik tirozinaza fermentining defekti bilan bog‘liq. Bu fermentopatiyada dioksifenilalaninni (DOFA) DOFA-xinonga va keyinchalik melaninga (qora rang pigmenti) о‘tish reaksiyasi buziladi. Melanin teri, soch,kо‘z qorachiqda joylashib, ularning rangini belgilaydi. Albinizmning xarakter belgisi terining kuchsiz pigmentatsiyasi, oq sochlar, qizil rangli kо‘z qorachiq (kapillyarlarning kо‘rinib turishidan) kabilardir. Bu holatdagi insonlar oftob nurida kamroq bо‘lishlari kerak.
n- g idroksifenilpiruvat oks i d a za fermentining defekti bilan bog‘liq bo‘lgan kasallik. Bu kasallikda gomogentizin kislotaning old birikmalardan hosil bo‘lmaydi, shu sababli tirozinni va n-gidroksifenilpirouzum kislotaning miqdori qonda va siydikda oshadi. Bu fermentopatiyasi bor bolalarda rivojlanishi sekinlashadi.
Alkantonurgomogentizinat oksidaza fermentining defekti bilan bog‘liq bо‘lgan kasallik. Bunda gomogentizin kislotaning tо‘qimalarda oksidlanish reaksiyasi buziladi, natijada organizm suyuqliklarida uning miqdori oshadi va siydik bilan ajralib chiqishi ham kо‘payadi. Kislorod mavjudligida gomogentizin kislota polimerlanib, qora pigment - alkapton hosil bо‘ladi va bunday bemorlarning siydigi havoda qorayadi (bolalarning tagligi qora ranga bо‘yaladi). Alkapton biologik suyuqliklarda ham hosil bо‘lib, tо‘qimalarda, terida, paylarda, burun, quloqlar tog‘ayida hamda bо‘g‘imlarda chо‘kib ularning faoliyatini buzadi.
Yana bir qator aminokislotalar almashinuvi buzilishi natijasida shakllanadigan fermentopatiyalar mavjud bо‘lib, gomotsistonuriya, gistidinemiya, shoxlangan aminokislotalar ketonuriyasi kasalliklar shular jumlasidandir. Bundan tashqari, uglevodlar almashinuvi, lipidlar almashinuvi fermentopatiyalari ham uchraydi Nofermentli proteinopatiyalar qatoriga Gemoglobinopatiyalar kiradi. Bunda gemoglobin subbirliklarida genetik defektlar mavjud bо‘lgan nofermentli proteinopatiyalarning klassik misoli bо‘la oladi. Bunday xastaliklarning ichida keng tarqalgani - “о‘roqsimon anemiya”. Bu kasallikda gemoglobin (N8), normal gemoglobin (NA)dan farqlanadi. Bu farq quyidagidan iborat: “о‘roqsimon anemiya”ga duchor bо‘lgan bemorlar gemoglobinidagi (3 - subbirlik polipeptid zanjirning N - oxiridan oltinchi aminokislota valin joylashgan. Normal gemoglobinda (NA) shu о‘rinda glutamin kislota turadi. Demak, “о‘roqsimon anemiya” li bemorlaning (3 - subbirlikni kodirlovchi strukturaviy genining oltinchi kodon genida tranzitsiyadan iborat bо‘lgan mutatsiya yuzaga kelgan. Tranzitsiya Timinni Adeninga almashinishidan iborat: