Hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

ADABIYOTLAR:
1. Вилли К. Биология. Изд. "М" 1968. стр.625—642.
2. Грин Н., Стаут У , Т ей лор Ф . Биология. И зд. " М и р 1', 1990. том 3. стр.
2 5 3 -2 8 2 .
3. Д убниш ева Т .Я . «К о н ц еп ц и я сов р ем ен н ого естеств озн ан и и ». М 2000.
6 1 2 - 6 3 5 стр.
4. П ехов А.П. Биология с осн ов ам и эк ологи и . -С ан к т -П етер бур г: 2000.
стр. 4 2 1 -4 7 2 .
XII BOB. MODDALAR ALMASHINUVI
Oqsil moddalar — hayotiy hodisalarning asosidir. 
O qsillar (proteinlar) 
aminokislotalardan tashkil topgan yuqori molekulali organik moddalar. U lar 
organizm hayotida muhim rol' o'ynab ularning tuzilishida, taraqqiyotida va 
m odda almashinish jarayonida faol rol o'ynaydilar. O qsillar tarkibiga 20 ta 
am inokislotalar kiradi.
Oqsillar barcha tirik organizm lar: bir hujayrali suv o 'tlari va bakteriya­
lar, k o 'p hujayrali o'sim liklar va hayvonlar, odam organizm i hujayralari, 
tirik organizm bilan o ‘lik tabiat chegarasida turgan viruslarning ham ajral- 
m as tarkibiy qismidir. Oqsillarining yagona klassifikatsiyasi yo'q.
O qsillar m olekulalarining shakliga ko'ra. fibrilyar va globalvar oqsil- 
larga boMinadi. Bajaradigan vazifasiga ko'ra tizim li, tezlatuvchi (ferm ent- 
lar). transport (gem oglobin, seruloplazm in), regulyator (ba'zi bir gor- 
m onlar), himoya (antitelalar, toksinlar); tarkibiga k o 'ra oddiy, m urakkab 
oqsillarga bo‘linadi. Fibrilyar oqsillar suv va tuz eritm alarida erim aydi va 
uzun ip shaklidabo'lib, soch, teri va jun kerateni yoki pay va bog'lovchi 
to 'q im a kollogen tarkibida uchraydi. (G lobalvar oqsillarning m olekulasi 
dum aloq yoki sferik shaklda b o ‘lib, ular suv va kuchsiz tuz eritm alarida 
oson eriydi. G lobalyar oqsillar tuxum oqida, qon zardobi album inida yoki 
qizil qon tanachalari (gem oglobin) tarkibida bo'ladi.
Organizm da barcha hayotiy jarayonlarni tezlatuvchi b io k atali/ato rlar — 
ferm entlar oqsil m oddalardir.K o‘p gorm onlar, m asalan, insulin, gipofiz
137

---

gorm onlari, organizm ning im m unologik xossalarini ta ’minlovchi an titela- 
lar, k o ‘p h ay v o n lar toksinlari, m asalan, ilon zahari ham oqsil m o d - 
dalardir. O qsillar gidrolizlanganda asosan 20 ta alfa am inokislotaga ajralib 
chiqadi. U larning um um iy formulasi:
R - C H - C O O H
N H ?
T abiatda uchraydigan oqsillarning cheksiz soni va xillari shu am inokis- 
lotalam ing turli nisbatda va tartibda peptid bog‘i:
- C - N -
О 
N 
hosil qilib, o 'zaro birikishidan kelib chiqadi. Peptid bog'i 
ikki am inokislota, biri C O O H va N H 2 guruh orqali bir m olek ula suv 
ajratib birikishidan tuziladi, hosil bo'lg an birikm a peptid uzun yoki kalta 
bo'lishi m um kin. Aksariyat oqsillar tarkibiga kiradigan am inokislotalam ing 
soni 100 dan kam em as. U lar oqsil tarkibida q at’iy tartibda birin -k etin
joylashib oqsil m olekulasining poli peptid zanjirini, ya’ni b arq aro r b ir­
lam chi ti-zim in i tashkil qiladi. 
Ju d a k o 'p am inokislotalardan tuzilgan 
uzun poli p eptid zanjirining turli qism lari o 'zaro bo gian ish lari tufayli oqsil 
m o lek u lasin in g yuksak tashkiliy shakllari ikkilam chi, u c h la m c h i va 
to 'rtlam ch i tizim i hosil bo'ladi.
Oqsillar katta molekulali birikma, ularning m olekulyarog'irliklari 10.000 
dan bir n echa o 'n m illiongacha bo'ladi. Oqsil m olekulasida ju d a k o 'p va 
xilma- xil kim yoviy faol guruhlar mavjud. Oqsilda ishqor xususiyatli N H , 
va kislota xususiyatli C O O H guruhlar mavjud bo'lganligidan, ularda kislota 
va ishqor xususiyatlari bor. Asosan ana shu guruhlarning dissotsiatsiyasi 
natijasida m olekulalarning yuzasi m usbat (+ ), manfiy (-) elektr zaryadga 
ega.
Faqat am inokislotalardan tashkil topgan oqsillar oddiy oqsillar deyi­
ladi. B undan tashqari oddiy oqsillarning oqsil bo'lm agan boshqa m oddalar 
bilan birikishidan m urakkab yoki konyugirlangan oqsillar ham hosil bo'ladi. 
Bular jum lasiga oddiy oqsillarning uglevodlar bilan qo'shilishidan kelib 
chiqqan glikoproteidlar, yog' kislotalari, xolesterin va fosfolipidlar tu ta- 
digan lip o p ro teid lar, tarkibida te m ir kom pleksi, gem tituvchi gem oglob- 
in va bir q a to r oksidlovchi ferm en tlar kabi gem prateidlar, nuklein kislo- 
talar tutuvchi nukleo proteidlar kiradi. Oqsil tizim ining o'rganilishi ularni 
(m asalan, insulin) sintez qilish im konini yaratdi.
O qsillar tarkibiga azot, uglerod, vodorod, oltingugurt va b a ’zan fosfor 
kiradi.
138

---