Hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

Ribosom alar. 
R ibosom alar diam etri 20 nm keladigan kichik o rg an el- 
lar b o 'lib hujayrada ju d a k o 'p m iqdorda uchrayd i. M asalan , bak teriy a 
hujayrasida ularning m iqdori 10.000 gacha yetsa, eu k a rio t o 'sim lik la rd a
esa u bir necha bor k o 'p b o 'la d i. R ib o so m alard a o q silla r sin te z b o 'la d i. 
R ib o so m alarn in g ik k ita aso siy tip i b o 'lib , b irin c h isi 70 S, ikk in chisi 
esa 80 S ribo so m alar deb a ta la d i. 70 S rib o so m a la r aso san p ro k a rio t
139

---

o rg an izm lard a, b iroz kattaroq boMgan 80 S rib oso m alar esa eu k a rio t 
o rg anizm lar sitop lazm asid a boMadi. Shunisi qiziqki, m ito x o n d riy alar va 
xloroplastlar ta rk ib id a ham 70 S boMadi, bu eukariot o rg a n iz m la r b i­
lan prokariot h u jay ra lar o 'rta sid a q arindosh lik borligini b ildiradi. R ib o ­
so m alar tarkibidagi R N K ribosom a R N K si deyiladi (R rnk). Bu rR N K
esa yadrochada sintez boMadi. Oqsillarni sintez qilishda rR N K dan tashqari 
yana in fo rm atsio n R N K va tran sp o rt R N K (tR N K ) lari ham ish tirok
etadilar. Erkin u chraydigan ribo so m alar bilan bir q ato rda, b ir n e c h ta - 
si birlashgan rib o so m alar ham boMib, ular p o lirib oso m alar yoki poli- 
so m alar deb atala d i.
Goldji apparati. 
Bu organoidni birinchi boMib 1898-yili italiyalik olim
Kamillo Goldji k ashf qilgan. Biroq uning batafsil tuzilishini faqatgina ele- 
ktron m ikroskop kashf etilgandan keyingina o'rganish m um kin boMadi. 
Bu organoid h am m a eukariot organizm larda boMib, yassi ikki to m o n i kat- 
talashgan x altachalar yoki sisternalar ustunchasidan iboratdir. G oldji ap- 
paratining vazifalaridan biri hujayradagi m oddalarni bir hujayradan ik­
kinchi hujayraga oMkazish (transport vazifasi)dir. Ayniqsa, bu ajratuvchi 
hujayralarda yaqqol ko‘zga tashlanadi. Goldji apparati ba’zan uglevodlarni 
chiqarishda, ju m la d an , o ‘sim liklar hujayrasi p o'stining m ateriallarini hosil 
qilishda ishtirok etadi. Rossiyanka (D roseza) vajiryanki (R indisula) degan 
hash aro tx o 'r o ‘sim liklar barglarining ajratuvchi tuklarida goldji apparati 
yordam ida yopishqoq m oddalar va ferm entlar ishlab chiqiladi. Ana shular 
yordam ida bu o ‘sim liklar hashoratlarni ushlab hazm qiladilar. Ba’zan goldji 
apparati lipidlarni tashishdaishtirok etadi, yanabu organizm ning m uhim
vazifalaridan biri ularda lizosom alar shakllanadi.
L izosom alar. 
Lizosom a ( “ Luysis” -parchalanish va “so m a ” -tan a) 
ko'pchilik eukariotlarda boMib, ayniqsa hayvonlar hujayrasida ko’p uchray­
di. Ular oddiy b ir qavat m em brana bilan o'ralgan boMib. tarkibida oqsillar. 
nuklein kislotalar, polisaxaridlar va lipidlarni parchalay oladigan 40 ga 
yaqin ferm entlar boMadi. Uni 1955-yilda belgiyalik K. De.Dyuv aniqlagan. 
Kattaligi 0.25—0,5 mkr. lizosom alar hujayrada hazm qilish, him oya, ayirish 
va shu kabi boshqa funksiyalarni bajaradi. H ozir revm atizm , revm atoid, 
a rtrit, bir qan ch a jigar va buyrak kasalliklari, xavfli o 'sm alar ham lizo­
som alar ta ’siriga bogMiq deb hisoblanm oqda. Lizosomalar tarkibida protea- 
za, nukleaza, lip aza , fosfataza va shu kabi ferm entlar boMadi.