Hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

A m inokislotalar, nuklein kislotalari va ularning aham iyati. 
Hujayra 
to 'q im alari tarkibiga 170 dan ortiq am inokislotalar kiradi. Shundan 26 tasi 
oqsillar tarkibida topilgan, biroq oqsillarda ularning ko'pincha 20 tasi doim iy 
m iqdorda uchraydi. O 'sim liklar o'zlari uchun kerakli bo 'lgan am inokislo- 
talarni oddiy m oddalardan o'zlari sintez qiladilar. H ayvonlar organizm ida 
esa am inokislotalam ing ham m asi ham sintez bo'laverm aydi. Bularni h ay­
vonlar o'sim liklardan oladi. A na shunday am inokislotalarga alm ashtirib 
bo'lm aydigan am inokislotalar deyiladi.
P rom in v ag id ro sip ro m b in d an tashqari am inokislotalam ing ham m asi 
a(alfa) a m in o k islo ta la r h iso b lan ad i. Y a ’ni u larn in g tark ibida ( N H 2) 
am inoguruh bo'ladi. A m inokislotalam ing ko'pchiligida bitta kislotali guruh 
(karboksin) va bitta asosiy (am inoguruh) b o 'lad i. Bu am inokislotalar ney- 
tral am inokislotalar deyiladi. Biroq bittadan ortiq am inoguruhga ega bo'lgan 
asosiy am inokislotalar va bittadan ortiq karboksin guruhli kislotali a m i­
nokislotalar ham bo'ladi. Am inokislota m olekulalarining boshqa qism ini 2- 
guruh hosil qiladi. A na shu oxirigi tuzilishiga qarab am inokislotalar h ar xil 
bo'ladi.
Oqsillar to'g'risidagi to 'la m a’lum ot m avzuning 1-savolida batafsil yori- 
tilgan.
N uklein kislotalar, polinukleotidlar tirik tabiatda keng tarqalgan b io ­
logik faol biopolim erlardir. U lar barcha organizm larning hujayrasida bo'ladi. 
Nuklein kislotalami birinchi bo'lib, 1868-yildashveysariyalikolim F. M isher 
hujayra yadrosidan topgan (N uklein kislotalarning nom i ham sh un dan
olingan, lotin ch a “ n u cleu s” -yadro dem akdir). Keyinchalik nuklein kislota 
bitta yadroda em as, sitoplazm a va boshqa xil organlarda ham bo'lishi aniqla- 
nadi. N uklein kislotalari nukleotid deb ataluvchi m o no m er birliklaridan 
tashkil topgan. N ukleotid m olekulasi uch qism dan tashkil topgan (besh 
uglerodli q an d d a n , azot asoslaridan va fosfor kislotasidan). N ukleotid 
tarkibidagi qand 5 atom li uglerod bo'lib, u pentoza deyiladi. Ana shu p ento- 
zaning nukleotidlardagi turlariga qarab nuklein kislotalari ikkiga bo'linadi: 
o 'z tarkibida riboza saqlovchi ribonuklein kislota (R N K ) va dezoksiriboza 
qandini saqlovchi dezoksiribonuklein kislota (D N K ). Yuqorida aytilgan ikki 
xil nuklein kislotasida ham to 'rt xil azot asoslari bo'ladi. Shulardan ikkitasi 
purin guruhga (adenin — A va guanin — G ) va ikkitasi pirim idin guruhga
142

---

m idinda esa bitta halqa b o ‘ladi. Fosfor kislotasi b o ‘lganligi u chu n nuklein 
kislotalar kislota deb ataladi. D em ak, qand, azot asoslari va fosfor kislotasi 
birlashib nukleotidlarni (nukleotid m olekulalarini) tashkil qiladi. N ukle- 
o tidlar bir-biridan ularning tarkibida uchrovchi qand va azot asoslarining 
tabiatiga bog‘liq boMadi. N ukleotidlarning organizm dagi aham iyati u la rn ­
ing faqatgina nuklein kislotalari uchun qurilish bloklari (m ateriali) boMibgina 
qolm ay, balki b a’zi bir koferm entlar ham nukleotidlar yoki ularning hosila- 
laridir. Ana shunday koferm entlai^a adenozinm onofosfat (A M F ), adenozin- 
difosfat (A D F) va adenozintrifosfat (A TF) lar kiradi.